Виллиям Шескпир

 

Сонетру

 

Гьамлет

 

 

 

 

Таржума С.Мусаевлул

ХЬХЬИЧIМАХЪ

 

 

I

 

Ингилиснал ва Фpaнциянал дянивсса ттуршшинал дяъви къуртал хъусса шиналва байбивхъусса, зувира шинай ялагу лахъи лавгсса ЯтIул тIутIул ва КIяла тIутIул цIанийсса ва цаймигу мукунма паччахIнал тажрал ялув буллай бивкIсса дяъвирду 1485 шинал къуртал хьуссар. ЯтIул тIутIи му Ланкастерхъал тухумрал, КIяла тIутIи Йоркхъал тухумрал лишанну диркIссар. Ми кIивагу тухум, паччахIнал таж тIалав буллай, куннащал кув дяъвилий бувккун бивкIccap. Вай дяъвирдаву я ЯтIул тIутIи ххув къархьуссар, я КIяла тIутIи. КIивагу тухумгу, гайннал чул бувгьумигу куннал кув къир бувну, ингилиснал тажгу цамур тухумрахьхьун биривссар.

Амма му дяъвилул хIасил* так ца паччахI-тухум баххана шаву диркIссания, муниятусса гъалгъа шиккун багьлайвагу къабикIанссия. ЭцIа* цамургури бусса. Кьадарданул циллава чичрулийн бувну, гьаман* муна му чIумуя шиннайри дайдирхъусса ингилиснал литературалул дюхъаву.

Ми дяъвирду байбишин ца ттуршра шинал хьхъичIгума Ингилиснаву шанма мазрайсса литература диркIссар. Укунмасса агъалинал поэзия ляхъан байсса бивкIссар бух ингилис мазрай. Баронтурал (багтурал), мулкидартурал*, цумусса* тухумирттал, паччахIнал ичIувачалтрал ихтилат, литература, аьдлудиван баву ва кьанунну цIакь даву диркIссар анжагъ паранг* мазрай (1).

Динийсса литература – шеърият* бикIу, насру* бикIу – дузал дайсса диркIссар латIин мазрай. Му бакъассагу, учкъуларттай, университетирттаву дарс дишаву, щаллава Яврупанавугу кунна, так латIин мазрайри диркIсса.

Аьщуйн щун бувну ихтилат булларча, Ингилиснавусса литература шанмазрайсса литература хъанай къадиркIссарча, шанна личIисса литература хъанай диркIссар, цанчирча миннул тапават мазраву дакъа, вивбумунивугури диркIсса. Ттуршра шин ххишалагу ларгун дур ми шаннагу ца мазрайн накьлу* хьуну, ингилис мазрайсса литературалийн дукканнин. ХVI ттуршкулий, тIурча, ингилиснал сайки щалла литература ингилис мазрай дуклан диркIссар. КIай кIицI лавгсса дяъвирдаву мулкидартурал* класс цIубувкссар. ЧIявуми баронтал ливтIуну(2), ливчIмигу ингилиснайн кIура бавну, паранг* мазрай гъалгъа тIутIими къаливчIун, паранг маз цуппагу тамну бухлавгссар ва му мазрайсса литературагу анжагъ таварихрал чIапIайри лирчIсса.

Дакьаву хъуну махъ, ингилиснал жяматраву диндалух личIину буруглагисса, цин цIагу Реформация дусса, ишру байбивхьуссар. Мартин Лютердул Германнаву ва Жан Калвиннул Женевалий сукку бувсса ми ишру хъунмурчIинмур Яврупанавух ппив хьуссар, чIяруми Ухссавнил Яврупанавусса паччахIлугъирттай ххувгу хьуссар. Англиянавусса Реформация, бигьа бувну учин, дунияллий буцири инсантуранна цIакуну дурсса ххачпараснал* диндалуву ингилиснал цала халкьуннан хасъсса хасият дишавур, учин бучIиссар.

Бух Аманатравун* (Ветхий Завет) бухлахисса Таврат*, Забур* ва цаймигу луттирду, мукунма ЦIу Аманатну* (Новый Завет) хъанахъисса Инжил* ва чIявусса цаймигу ххачпараснал диндалул луттирду латIин мазрая ингилис мазрайн таржума бувну бивкIссар Реформация дайдишиннинна. Реформация ххув хьуну мукьахрив, ингилиснал дин католикийсса Румуллая* яла дагьссар ва ингилиснал цIусса литературалул латIин мазращалсса дахIаву духларгшиврун ккалли дан бучIиссар. Шанмазрайсса литературалул кIану бувгьусса, паранг* ва латIин мукъурттил ва каламирттал* авадан бувсса ингилиснал мазрайсса литературагу шанххарххурдай лядуклай дарчуссар.

Ингилиснал литературалувусса му революция щаллу дан кумаг хьусса кIива иш цаймигу буссар. 1476 шинал Яврупанаву буккан бувссар басмалул* дазга* (типографиялул станок). Мунил луттирду итабакьаврил даву анавар дуккан дурссар, багьа кьюкьин бувссар ва муницIун дархIусса инсантал чантI учин баврил, дуккин баврил масъалартту куртI ва гужлан бувссар (3).

Мува ппурттуву Ингилиснавун бивссар ХIII-XIV аьсрулий* Италиянаву хIасул хьусса Ренессансрал азгъунсса щатIив. Ренессанс хьуннин рувхIанийшиврул* (дидалуцIун бавхIуми иширттал), аькьлу-кIулшилуву цан къадикIави, багьу-бизулувугума дуниявийшиврун* (диндалуцIун къабавхIуми иширттал) цукунчIавсса кIану къабивтун, гьарзат цила кIунттихьхьун ларсун диркIссар. Ренессансрал, тIурча, аькьлу-кIулшилул дунияллух мякьсса цила жавгьар инсаннал чулухунмай буруган бувссар. Ренессансрал щаллава занакьулу Яврупанавусса гьарца университетраву заллушиву дуллалисса схоластикалийн (4) къарщиссар бивкIсса.

Схоластикалул яла агьаммур бигар бивкIссар, гьарца хъанахъимур диндалул элмулийхчIин бувчIин бан ва мунияту рувхIанийшиврул* далиллу*, хIуччарду бан. Схоластикалийнусса пикри-зикрилул хьхьичI так ца масъала бивкIссар – ци пикри, ци асар, ци тIабиаьтрал загьиршин* дунугу, ганинсса мисал мубараксса* луттирдаву лякъин. Схоластикалийн бувну, гьарца иш багьаврин ва му щаллу шаврин хьхьичIара дирхьусса дарс диркIссар. Бусурманнал хIадисру кунма, тайнналгу цала мубарактурая* бивсса лувлякъурду бивкIссар, так гай дакIний битанни аьркинну бивкIсса. Му кьяйдалий пикри-хиял буллалаврин сававрттал ва хIасиллал* дянивсса дахIаву ляхълан аьркиншиву къадиркIссар, цанчирча гьарца идеялул кици мубараксса луттирдаву бивкIссар, анжагъ тIитIа, ххуйну ххилтIу бува ва винма аьркинмур лякъи. "Зат"- рая "т" экьи бувтукун, "за" шайсса кунма, зат цурда дукьан дурну, ганил идея (за) личIан дайсса диркIссар ва ми зарирттая (идеярттая), Й.Гьоьйзингал къатIурчагу, мюрщи оьрчIал кубикирттая кунма, чIюй баврийну тIабиаьт ахттар дуллалаву къуртал дайсса диркIссар. (Й.Хейзинга. Осень средневековья, Изд-во "Наука, М., 1988, л.251)

Ренессансрал му чIюй цуппава лекьан бансса аьщуйн ишан ларсъссар, хIарачатгу бивкIссар инсаннал пикри хьхьичIва-хьхьичI дуниявийсса* чулухунмай бачин бан. Муниятур утти заманнул элмурдал гьану Ренессансрал бивзшиврун ккаллисса. КIава Гьоьйзингал махъру чансса баххана бувну, учин бучIир, Ренессансрал, "оьрму лирданану инкар буллалаврил мугьали гужрацIа хьун бувну, махъунмай бачин бувссар", "гьарзат цIудай щавщи бищун бувссар ва АьнтIикI дунияллул (Античный мир) щалларагу эмаратшивугу шадсса кIулшилул цихьхьунна ларсъссар". (КIава лу, л.368)

Ренессансрал хьхьичIу-хьхьичIунми вакилтал хъинну мякьну АьнтIикI цивилизация ххал дигьлан бивкIссар. Гьаман* муна му цивилизациялул цивппа чантI учин бувшиврун ккалли буллай, га журалийн оьрму бучIан бан ччисса кьаст цалла хьхьичI миннал дирхьуну диркIун тIийри, му заманнуйн Ренессанс кусса цIагу дирзсса (Ренессанс тIисса паранк* мазрай утта буккаву, мукъучIа махъ бивхьуну учин, цIубуккаву, цIуницIа баву тIиссар). АьнтIикI Грециянал луттирду ккалай, магьирлугърал ассарду* ва гьайкаллу* ххал дигьлай, Ренессансрал ва Гьуманизмалул(5) аьлимтал, аькьилтал, магьирлугърал* касмукартал инсаннаха зун байбивхьуссар. Мунияту миннал ассардаву* чIяруну ишла хъанай диркIссар Грециянал ва Румуллал* путпараст* диндалувасса сипатру. Бюхълай бур учин, цивппа бухлавгун, азаруннияcса шинну ларгун махъ, яризаманнул* грекнал Яврупа чантI учин бувссар, куну. Грекнал маданиятрал*, тIурча, "щаллава гуж буруган бувну бивкIссар так ца мурадрах – инсан тIабиаьтраву кутакрай итан, цала инсансса мяъна гужлан дан, цIакь дан, – тIар шивиццарнал аьлимчу Андре Боннардул. Гьамин* муниятур чIявуну учайсса грекнал маданиятрайн* гьуманизм куну, ва мукун учин ссихI дакъасса ихтияргу дур". (А.Боннар. "Греческая цивилизация". Москва, издательство "Искусство", 1992, л.26)

Му культуралуву цуксса лавайсса кIану магьирлугьрал бугьлай бурив бувчIиншиврул, учинна так ца за: ттунна кIулсса диннаву цурда цаннил Грекнал ва Румуллалмунил личIаннин, магьирлугъ, хIарпирай хIарп дирхъуну учин, илагъийсса даражалийн диян дурну дакъар. Дунияллий дуцири динналгу бур ахIрамругу*, мизитругу, килисардугу, магъаннугу* (мажусинал* цIаракъатри), хIаврардугу* (синагогарду), буддистурал пагодарттугу. На я ми динну, ягу миннул гьайкаллу* яларай дуллай акъара! Авай! Амма ми диннаву магьирлугъ так диндалул къуллугъчири. Магьирлугъ цурдара илагьийссар, куну, хIатта магьирлугърал гьарца журалул цила-цила зал уссар, куну, миннайн иман дирхьусса ца Юнаннал (Грекнал) ва АьнтIикIийсса Румулал (АьнтIикIийсса тIий аьщуйн щун буллай ура, цанчирча Византиянайнгу жувагу, цайми-цайми миллатиртталгу Рум ва миккусса халкьуннайн – чIявучин грекнайн – румул учавай, тIий) динну дакъа диркIшиву къакIулли. УрчIва Муза (ягу Муса), Зевслул, хъунама заннал, душру, урчIва илагьат* (залдушру) литературалулсса, поэзиялулсса, музыкалулсса, къавтIавуртталсса, тIиаьтIирдалсса, таварихралсса ва цайми элмурдалсса ва магьирлугъиртталсса буллай бивкIссар. Миннай каялув дуллай ивкIссар яла хIурмат буми залтураясса ца илагъ (зал) Аполлон. Мигу, миннал кумагчитал – гунимфарду, сиренарду ва м.ц. – ялапар хъанайсса мина цIа дурксса Парнас зунттуй диркIссар. ХIасил*, грекнал мифологиялуву щаллусса институт бивкIссар магьирлугъиртталсса буллалисса. Мунийн бувнува чIалай бур, цуксса агьамсса кIану буллай бивкIун бурив грекнал магьирлугърахьхьун, цуксса диркIун дурив грекнал тIул-тIабиаьт, дин, оьрму инсантурах дуруглагисса.

Ренессанс дучIаннин хьхьичIарасса Ухдянивмур Ттуршкуллиятрал (Постсредневековье, яъни Дянивми ттуршукурдал заманнул ахирданийсса) литературалувугу инсаннаями пикрирду лавай буллалисса кIанттурду хьунабакьайсса. Амма ми пикрирдал нижатра* личIисса дур. Нигьал ва хьуллил дянив инсантал личIан бувсса оьрму ккаккан буллалисса замана жуйнмагу ливккун махъ, та заманнайсса Яврупанал оьрму цайминнаннияр балжину – кIа Заннайн! – жунма бувчIинссар. Дянивми ттуршукуллал заманнул хасият аьлтту даншиврул та чIумал хъанай бивкIсса кунниха кув къалавхьхьусса ишру цачIу бишинну. Та заманнай ца чулух буссар ттуршра шинаяргу лахъи лаглагисса дяъвирду, Англиянаву шанма бутIул ца бутIа, Франциянаву сайки бачIи агьлу къир бувсса тIаоьндалул* ва вабаъирттал* мугьалтту ва миннуцIун бавхIусса ккаши, вамур чулух –  кьинилул заллухъруннал буллалисса кайпру, загълунсса мажлисру, хъатIив. Та заманнай ца чулух буссар "къирият, намус ва ччаву" оьрмулул бакIдайдихьулун ккалли дуллай бивкIсса багьадурахъул (рыцартал), вамур чулух – паччахIнал тах цайхва букканшиврул уссил оьрчIру кIаралу ялув бивхьуну бугъ байсса лавмарттал. Та заманнай ца чулух буссар цивппа зяр-бухарарал авалуву, мусил бавкьу минбарданийн* лавхъун, лякьа маитадакьларди, чIюлушиннардал хъирив мабагьларди, тIий, загьиднал* къабуккинсса вяъзарду* буклакисса кашиштал, вамур чулух ми вяъзакартурал* мунапикьшиврул* гьалак ча бави, миннай махIатталвагу къахъанай, пахъ багьну вичIи дирхьусса пакьир-пукьаратал. Та заманнай ца чулух буссар оьрчIния тийнай тур щяв къадирхьусса багьадура, мулкидар*, хъус-кьинилул заллу, цала бунагьру шюшинна, тIий, марххалттанул, микIирал бавкьусса ххуллийх, укунасса давриш* куна, бачIва ччаннащал ацIния хъайсса гьантрай занай мубаракнал* гьаттайн лагайссагу агьлу, вамур чулух "пиръаьн къарихъулли", купричиталли (еретикталли) тIий, иквизициялул цана салахI къаивзма ччучлачисса къавтIив. Та заманнай ца чулух буссар бюхттулсса, дакI марцIсса, шагьват* буккаву къакIулсса (Платоннул зумунусса) эшкьи-ччаврил ялув жан харж дан хIадурсса чиваркI, вамур чулух чIаравра АьнтIикI Румуллал* императортурал заманнай къабансса зунарду буллали лирданахъул. Ми кунниха кув къалавхьхьусса ишру сайки цачIувар цивппагу бусса. Гьай-гьай, та заманнул хасият Ренессансрал заманнулмуния личIисса дур.

Схоластикалул заманнул шаэртурал ва аьлимтурал луттирдайгурхха Юнаннал мифирдал сипатру чIяруну хьуна дакьайсса. Амма гай сипатру дур "чарийн дурксса тIутIив" (Гьоьйзинга) куннасса, гайннуву дакъар я тIабиаьтрал ххуйшиврия тIин-тIааьн ласласаву, я оьрмулухсса гъира. СсалчIав хъяврин къаишайсса Франсуа Вийоннул шеърирдаву кунма, га замана аьямну ябивхьуну бушиву къакIулли. Мунияту жула ихтилат ингилиснал поэзиялия бунугу, парангналма* шаэрнал шеърирдайну му замана ккаккан бан ччай бур. Вай шеърирду жунма ялагу Ухренессансрал (Постренессансрал, Ренессансрал ахирданийсса) заманнул поэзия ххал бигьлагьийнигу чIарав бишин хъинну лякъинтIиссар.

 

Баллада

(Ламмамтурал* мазру цукун шашан аьркинссарив буслалисса баллада)

 

Аькьравирал магъралусса агъулув;

Шуралув*, киражрав хансса, къуркъайсса;

Экьи наннинцIа дарцIан дурсса чIутIув;

Барулийх бутIай къирданув щарайсса;

Мурдал щинав, оьт-кIущалу шюшайсса;

Лахъай азар хьусса чурх биссулущал;

Дулагъирттащал, хъанхъа-татулущал;

Шатлул оьттув, загьрумансса дарманнав;

БурцIил, цулкIлул, чакъалданул сситтущал

Ламмамтурал лавмарт мазру дагъ баннав.

 

Гьагълил ва кьюнурал бувцIу кунцIуллув,

Синттай ххутIив къаливчI ччиту аьллайсса;

Хьурхь нанисса напас хьу ттуккул зумув;

Ца асбакъул, ссайчIав рахIму къабайсса,

Ччюркканнарав, кьункьу-кьацIлива найсса;

Чулий шатри, папа оьрватIив, кьюрщалт,

Къулчча кIуллул мицI бивкI щунщуматIущал

Цаймигу дакIоьзаннурду ду щинав;

НякIултращал, оь хIачIай залилущал*

Ламмамтурал лавмарт мазру дагъ баннав.

 

Сагъсса, загьру бутIай гюрзалул цIумув,

Цув ккаккангу нясив къабаннав, чайсса;

Даллакнал* оь бищай тясравсса оьттув,

ЛухIишиврийх щюллисса сси бакьлайсса

Дусси кунма, зурул чаннай кьакьлайсса;

Зуна цал къабай, чин къашайсса ттуща

Ххуй душварал хьхьувай тяс буцIулущал;

ИчIуращарнил шюшай оьттал аццав;

Дахьра пIякь кусса агъиялданущал

Ламмамтурал лавмарт мазру дагъ баннав.

 

Принц, ва шеъри, цамур зат дакъахьурча,

Вила кIибакIалу марцI бан бикIувча.

Амма цал ва ттул дуаьгу дацIаннав:

Мурдалсса дунгъузрал цциххилданущал

Ламмамтурал лавмарт мазру дагъ баннав.

 

"Я заманай! Я адабият! Я оьрмулул шадлугь!" – тIий, Ренессанс хьунадакьлай ур гьуманист Улрих фон Гуттен. Оьрму цуппагу буллугъ хьусса ххай бикIан бюхъай къакIулманан. Юх! Оьрмулул ахIвалдануву личIисса тапават хьун дурассар. Амма Ренессансрал циламур лукьма* лавсун бувкIссар – му оьрмулухсса мякьри, му оьрмулухсса мякь, хьхьичIава кунма, бунагьран ккалли къабуллалавур.

Гьалбатта, Ренессансрал яла гьунар буми, итххявхми инсантал гаксса бунияласса къанчпараснал* дин хъярч-махсара куннасса, хIазсса магьа куннасса Юнаннал диндалух (6) (ургу сонетирттах №№ 153, 154) даххана данну, тIисса кьасттирай къабивкIссар – Ренессансрал ишккаккултгур хъинну Заннайн дакI тIайласса къанчпараст* бивкIсса. Анжагъ инсаннал авадансса тIабиаьт ххал дигьлай, ганаха аякьа ххишала дуллай, ганал аьркинлугъру щаллу дуллансса ххуллурдах луглагаву гьарза дуллалаврихаригур цив зун бивкIсса.

 

 

II

 

Идавсил Марияннул РухIуллагь Эса МасихI* увсса хавар хьхьилул лавсун бувкIссия, тIар. Яврупанаву Ренессансрал замана байбивхьушиврул хавар бусласисса хьхьилун ккалли дан бучIир сонетгу. Ва журалул назмурдал къалип жунма хъинну ишлассагу бакъахьукун (Дагъусттаннал адабиятраву мунияту М-З.Аминовлул "Тенденции развития дагестанского стихосложения" – Махачкала, 1974 – тIисса луттирай бакъа цичIав чивчуну бакъануккар), ца-кIива махъ бусанна цурда сонетрая.

Цавайннал, сонетру хьхьичIра-хьхьичI Провансуллал трубадуртурал ляхъан дурссар, тIар. Амма мяълумну цIа учин бюхъайсса цалчинсса сонетист ур Сицилиянавасса (Италия) ХIII ттуршшинай ялапар хъанай ивкIсса шаэр Джакомо да Лентини. Сонетру чичлай ивкIссар "Илагьийсса къямадия" чивчусса азгьунсса Алигьери Данте. Амма эбратран бишай, математикалухун, нужум* элмулухун агьсса ивкIсса Оьмар Хайям ваца цува аьлахъан рубаиртту чичлай ивкIсса куна, флорентиричу Франческо Петраркал цалами элмурдая ливчIсса мажал дакIнин тIааьнну гьан баншиврул ляхъан дурми сонетру. Ххаллилсса сонетру чирчуссар магьирсса хавардучи Джованни Бокаччол, адабиятрал* ва магьирлугърал хъунасса кабакьу, Флоренция шагьрулул кьатIлил хъуниссану* ивкIсса Лоренцо Медичил, жинийсса (генийсса) гьайкаллучи Микеланджело Буонороттил, загьирсса* таварихчи Николо Макиавеллил. "ПаччахIтурайх рищай нурша" тIисса чулий цIа цайн ларчIсса вирисса публицист Аретино Пьетрол, тIурча, чирчуну дур вяйлив сонетирттал щаллусса дастта.

Португалиянаву ххишала акъа ххаллилсса сонетист ивкIссар гьалаксса дакIнил заллу Луис де Камоэнс. Испаниянавусса сонетирттаву жунма ляличIи дизанссар Лопе де Вегалми. Сонетирттал мяйжаннугусса кIилчинсса ватан дур Франциян. Лап исвагьисса сонетру дуссар Пьер Ронсардул. Щинни къакIулсса аьсийсса* (бунтчисса) Шарль Бодлердул, "Оьбалдарал тIутIал" авторнал, сонетру? Цури хъювсул къаантIисса чIава Артюр Рембол, Поль Верленнул, Стефан Малармел сонетирттал?

Аьрасатнаву гьунар бусса сонетистал бивкIссар А.А.Фет, К.Д.Бальмонт,  В.Я.Брюсов, М.Л.Волошин.

Англиянавун сонетру ларсун бувкIун бур Т.Вайет ва Гь.Сарри. Амма ингилис бур цанналусса хасият дусса агьлу(7). Вайннал ларсун дуркIмур сонет вайннан цанма ккаркмунияр личIисса дур. Къицци бусса ва цIана на бусантIимунивур.

Классикийсса дагьми сонетру дуссар кIира журалул: италиян сонет – ца-ца ххуттаву ацIния ца-цава мукъул ник (слог) дусса ва паранг сонет – александрийсса (цанний 6+6, гамуний 6+7 мукъул ник дусса ххару лагал* хъанахъисса) шеърилий чирчусса.

Сонетрал лагру 14 ххари: кIира катрен (катрен мукьва ххуттая бувсса шеърири) ва кIира терцет (терцет шанма ххуттая бувсса шеърири). Цалчинмур катрендалуву бусайссар тезис ягу пикри бахIаву, пикри щащаву, кIилчинмуниву буссар тезисрал лябукку (ягу укунма лябукку учайссар), цалчинмур терцетраву – антитезис, тезисрайн дандибацIу ягу кульминация (бакIпикри), кIилчимнуниву – синтез ягу пикри ябишаву, ттирихIаву. Классикийсса сонет рифма дакъасса къабикIайссар. Рифмарду укунсса дуссар: италиян сонетрал катреннаву АВАВ АВАВ ягу АВВА АВВА ва терцетирттаву СДС ДСД ягу СДЕ СДЕ; паранк сонетрал катреннаву – АВВА АВВА ва терцетирттаву ССД ЕЕД ягу ССД ЕДЕ.

Ингилис гьарца иширттаву ляличIисса ххуллу ласайсса халкь бур. Ингилиснал литературалувугу цанналусса тура* дургьуну дур. Масалдаран, сонетругу бигьа дурну дур. Ингилис сонет шанма мукьххуттаягу, ца кIиххуттаягу щаллу хьуну дур. Цалчинмур мукьххуттаву пикри бахIаву (щащаву) дикIай, кIилчинмунивугу, шамулчинмунивугу бикIай пикрилул лябукку, кIиххуттаву – пикри ттирихIаву. Ингилис сонетрал къалип бур 11-10 мукъул никирая хьусса ва ва кьяйдалийсса рифмардугу дусса: АВАВ СДСД ЕЖЕЖ ЗЗ. Гьаман* муна му пурмалийсса сонетрури чичлай ивкIсса Вильям Шекспиргу. Укунсса сонетрайн ингилис сонет бакъа Шекспирдул зумунусса сонетгу учай. (На шикку бигьашиврун сонетраву чIурчIаврду дикIайсса кьяйда аьч къадав, му жула лакрал шеърирдаву яла агьаммур кIану бугьайсса загу бакъахьукун.)

Вай кIицI ларгсса сонетирттал хахру бакъа утти заманнай сонетру цанна ччикун рифма дирхьунугу чичай, хIатта "кIяла шеърирдай" (рифма дакъанма) чирчумигума дур.

Дагъусттаннал поэзиялувун сонет хъинну махъ дагьну дур. Ттунма кIулссаксса, Дагъусттаннай цалчин сонет чирчума Чаринхъал МухIуттин ур. Ганал чивчуну дур 1917 шинал "Зунттал чявхъа" ва 1921 шинал "МакI" тIисса сонетру (М.Чаринов. "Оьрмулул кIюрх", Дагкнигиздат, Махачкала, 1984). Мадарасса сонетру чирчунни Р.ХIамзатовлул кIяла шеърирдай. Учин мукьун, сонетру чичавриву дагъусттаннал шаэртураву яла хьхьичIун бувкми лакралми бунуккар. Ххаллилсса классикийсса сонетру чичайва МахIаммад-Загьид Аминовлул. Гьарица лакрал щархъурдая ца-цанния ца-ца сонет чирчусса жуж хIадур буллай ур Руслан Башаев. Махъ ппурттуву тамансса сонетру чирчунни "кIяла шеърирдай" Мирза Давыдовлул.

 

 

 

III

 

Утти лахъи бакъасса ссапар бахIинну Вильям Шекспирдул сонетирттавун. ЧIявуминнан Шекспир, драматург хIисаврай акъа, шаэр хIисаврай чанну кIулну унугу, гьарцаннан балжисса за бур ганал драматургиялуву бюхттулсса, гьаваслансса поэзия бушиву. Му бакъассагу, элмийну ххал бигьлагьисса асардаву* сонетирттаяминнул ккалданул "Гьамлетлуяминнул" хъиривмур кIану бугьлай дур.

Шекспирдул сонетирттаву яла агьамма герой ур "на", лирикийсса герой. Га цува Шекспирди ягу цамари, тIисса бусрав чансса ихтилат жува къабулланну. Бур цаймигу геройтал: жагьилсса дус, ччисса (ягу, критиктурал къатIурчагу, "лухIипурщисса дама") ва шаэр-ччалличув. Вай шамагу цалагу сахIналийн (сценалийн) цивппа буклай бакъассар. Цалагу ихтилат буллай ча бикIави, зу укун укунни, тIий, гайннал махъру цалла зумувухчIин ягу хаварбусул цанма ччан бивкIсса куйливагу буслай бакъассар. Мукун бунугу щаллагу драмалий миннаяссар лирикийсса геройнал гъалгъа, жагьилсса дуснащалсса ва ччиссаннущалсса ихтилатрая, миннал дурсса къеллансса жавабирттая, миннунсса реакциялия щаллу хьуну буссар щалла драма. Мунийн бувну, ми шамагу жуна кIулли так ца чулуха – хьхьичIунма геройнал яруннивухчIин. Жунна гайннал къеллу даврил сававртту чIалай дакъар. Мунияту учин бюхълай бур, щаращувун буруглагийни, щаращул чIандалуцIун жулла лажингу ххал шайсса кунна, гайннал сипатирттащал лирикийсса геройнал цалламур сипатгу хIала дизлай дур, куну. Мукун бунувагу, шаэр муксса виххьунну гайннал тIуллу аьч дуллай урхха, гай мяйжаннугу дурсса тIуллу дакъахьунссарча, ххан диркIсса духьунссар, тIисса щак буккул бакIравун бухлайвагу бакъар.

Ца биявав вай геройтал? Мяйжаннугусса инсантурая чичлай иявав Шекспир, ягу вай жям дурсса ягу ляхъан дурсса сипатрурив? Вай суаллан жавабру дуллай, хъирив къалалланну, му хъинну ялув бавцIусса специалистуращагума бан къабюхълахъисса за, на кунасса, дачIрасса дагьанттул цIалцIилущал Шекспирдух уруглагисса дилмажнаща му масъала ахттар бан шайссарив?

Ми геройтал, цума цу уссарив, кIул бан хъиннува захIмат буллай бур, сонетру цумур та чирчуссарив, хъирив лаян къабюхълахъаврил. Сонетирттал номерду, тIурча, личIисса хъирив лаявурагу къадурну, бивхьуну бунуккар. Ми номерду хронологиялул чулуха тIайлану чичин кьаст лахIаву, Гь.Роллинслул къатIурчагу, "аьдадасса хиялну бивкIун бур, личIан тIийгу бур". Мунияту, ми "хияллугу" кьабивтун, занахьунну сонетирттачIан.

Жагьилсса дуснал нясав* лирикийсса геройналмурнияр ххаллилсса бур, бюхъай хIатта цумуссагума* (принц-герцогтураяссагума) бикIан. Аьлттуну чIалачIисса за бур, ва иш бавчусса, бакIралгу ххуйсса жагьил ушиву. БакIрай ва шаэрнал гьайбатрал, дакI марцIшиврул чулуха, ца эбрат куна, чIалачIи уллай ур (сонет №20). Амма жагьилсса дус геройнах, ва цува дуснах куна, уруглай акъар. Га ссувайсса*, щарсса-оьрчI бакъасса чIаважагьил ччиччинащал дусшиву дуллай, ччиччимунищал ччаву кIидачIлачIисса инсан ур. ХIатта ваксса цайна иман дирхьусса лирикийсса геройнащал ччалли уклайсса муттаэ-шаэр ванаяр хьхьичIун уллай, ххишалдаран, ванаща ччиссагума зехлай ур (сонетру №40, 41). "Ина хъяврин унни дус, бунни зуна, рухIирай хьуссар инава ивчIануксса щаву, инарив хъис пашман хъанай акъара, ина муксса шадну урахха, ваца винма мюнпат, хайр бивсса хханссар". Вай Роттердамуллал Эразмлул махъру ва жагьилсса дуснаясса махъру хханссар. Амма Шекспир вай махъру цаягу геройнал зумув бихьлай акъар. Лирикийсса геройма, кьурчIишиву кьюлтI куну, цала чIавасса дуснал дурсса лавмартшиву багъишла дитлай ур. Ва цири? Вакссара алвагьссарив ванал дакI, юхссагу мукссава захIматсса ахIвалданухьхьун иривну тIирив ванал, му лавмартшивугу дурхIуну, "аьзизсса цурку хIалал итлатисса" (сонет № 35)? Гьай-гьай, бюхъай цалчинмур суалданухьхьун "ди" тIисса жавабгу тIайласса дикIан. Амма кIилчинмур тагьар тасттикь дуллаймургу тIайласса дикIан бюхъай. Лакралгу бурхха ххаллилсса байтру, мунийнма бувну чивчусса:

 

Цими  бидав буривав

Ва лакрал  билаятрай,

Гьивулул  бархIру  аьвну,

Гьунар  кIул  бан  къавхьусса?

Циксса  вирттал  буривав

Дагъусттаннал  илданий,

Мискиншиву  ххихьуну,

Чувшиву  дан  къавхьусса?

 

Шаэр-ччалличувная сонетирттаву хIурматрайсса, ганал магьиршиврий мяшну гъалгъа тIаву дакъа, га зия уллалаву цукунчIавсса дакъар (сонет № 80). Ганал магьиршивруя хIучI бухьурчагу, бястлий уккан нигьа услай акъар, цанчирча му ччалданувусса увин чил магьиршиврувунияр цалла дакI марцIшивруву душиву ванан мяълумну бур (сонет № 86). Ци бяст-ччал дянив бунугу, ччалличувнал чулухуннайсса ара щак бакъасса алвагьшиврул даражалий дуручлачаврил лирикийсса геройнал кьимат хъинну гьаз буллай бур. Амма ва пикрилийгу дакI дарцIуну бикIан бюхълай бакъар. Ччалли увксса шаэрнал хIакъиравусса цала мяйжаннугусса пикри бусангу, ай-балики, му цала жагьилсса дуснан салахI къабизан, му сававну танал цала дя зия къадан, хатир къаличIан, тIий, хIучI тIий икIангу бюхъай лирикийсса герой – муксса дур ванал цала дуснайн дакIнийхтунусса ягу мажвур*  увну дирхьусса иман.

Аьжаивсса ара дур геройнал лухIипурщисса ччиссаннущал. Ва ара багьайкун дурчIиншиврул, жунна кIулну дикIан аьркинни, цукунсса бакIрал ххуйшиву эбратну чIалай диркIссарив ингилисчувнан. Жуллагу бурхха, мукунма эбратрансса ххуйшиву цирив, кIанийн дутлатисса учаларттугу, балайрдугу. Масалдаран, учай: "Аллагьнал буруччиннав кусасса чувнаягу, урисса хъанниягу". Яла жучIава чIявуну бикIайми яру шархь ницIал рангиралми ва щюллими бунува (хIатта някI яругума жучIава лухIиминнуяр чIявур), "лухIи тIутIул ярунния" балайрду тIий бикIару. Гьай-гьай, ва баргъбуккаваллил шеъриятрая* бивсса асар бухьунссар. Лажин-чурх кIялашиву бакIрал ххуйшиврул лишан дур жучIара: "КIяла чинилул чурх", – тIий бикIай фольклордануву. Тти ва суратрай "кьалантрал иттацIанттугу", "бяълилул мурччивгу", "лухIи хIаллурдугу" барча, жулла хьхьичI дацIантIиссар эбратрансса ххуйшиву.

Агарда му суратрай "лухIи хIаллурдан" кIанай "мусил пар бусса" чаннасса – ттурусса ягу чIяйсса – чIарагу (ингилис мазрай хIатта чаннасса учингу, ххаллилсса-ххуйчча учингу цава ца махъ ишла бай), някIсса яругу бухьурча, му ххуйшиву та заманнайсса ухссавнил агьулданул эталонну ккалли дан бучIиссар (8).

Шекспирдул геройнан, тIурча, эшкьи хьуну дур лухIипурщисса хъамитайпалух. Вагу цанма ххуй бивзсса хъамитайпалуя, анжагъ цанма ххуй бивзмуния куна, гъалгъа тIий акъарча, цанна ччан хьусса ххуйшиву эталондалул даражалий дацIан дурну, га цала заманнул цинянналлагу иман дирхьусса эбратрансса ххуйшиврийн данди дацIан дан нигьа услай акъар. Шаэрнащагу бюхълай бур лякъин му бюхханну бувчIин бансса, оьрчIи бакъасса, амма вих хьунсса махъру (сонет № 130 ва цаймигу). Вай сонетру ккалаккисса чIумал, дакIнийн багьай Бух Аманатравусса* махъру: "ЛухIинугу ххуйссара на, Кьидардал чятирду кунма, Сулайманнул пардавртту кунма" (Библия. Книга песни песней Соломона. Гл. 1.4).

Амма аьч хъанай бур цамургу за: ччисса ванайн тIайлану бакъар, ванил магъру ванал цала дуснащал дур. Мукунсса тIулданул дакI дуккан данссар ягу сситтувун утанссар. Амма герой цала дус "ясирдануща ххассал анмур" буллай ур, яла цува ххира а, тIий, ягу ххира мишан да, тIий. Ялагу цIуцIаву оьнийн дурккун, лагьу-лахъунттахун агьай. Ва куццуй кьачIа хъанахъаврилла гьартанну, аваданну, чIюлу къадурну, сайки баябур дурну, хьхьичI дихьлай ур Шекспир цала геройнал хасият.

Укун ххараххуппасса драма буллай ур Шекспир сонетирттая. Ва драма драманува къурталгу хъанай бур. Трагедиялул ахирданувугу, кьурчIисса дунугу, рахIатшиву дучIай. "Лир-паччахIлуву" ва "Гьамлетлуву" ххуй-ххуйсса вирттал литIурчагу, оьбалагу бух шай. Къямадиялуву му рахIатшиву талихI бусса дикIай. Шекспирдул сонетирттай чивчусса драма оьрмулува буцан бувсса парча бур, мунил ахир, мяйжаннугусса оьрмулувугу кунна, ччанарккунура личIлай дур. Сонетирттал аьлтту буллай бур ххияллу ва аьдлу бакъасса оьрмулул хIакьикьат* цалийн къадукIлакIисса куртIсса къумашиву, миннул дянивсса хъяклу дазин къабюхълахъисса дардисан.

Чув дур Гуттеннул бакIрайн ларсъсса "оьрмулул шадлугъ"? Чув дур Эразмлул, хъунма хIал къавхьуну бучIантIиссар, тIисса "мусил замана"? Юхссагу, лагмагу бувккун, Оьмар Хайямлул тIимуниннув жува зана хьусса:

 

Аькьлулул,  адаврал  хьхьирирду  хьуми,

Аьламрал*,  элмулул  цIурттину  хьуми,

Ва хьхьунил  цIаннава  буккан  къавхьуну,

Лавгунни,  магьригу  бувсун,  аьрххилий.

 

Мура щялушиврия гъалгъа тIий ур Шекспир сонет №123-ний.

Дуккияра сонет №66. Ва сонет ккалаккийни, кIа нукIува кIицI лавгсса Вийоннул баллада дакIнийн багьай. Вийон мура аькьувалия кьурчIисса махсарттай, рихшантирттай чичлай ур, ваца цува кьякьлухун ишай оьрму кьякьлухун бишин ччисса куна. Шекспир, тIурча, дунияллул аьдлу* тти бучIан хьуви, яла биян хьуви, тIий, кьадармур къачIалачIи мишан дуллайгу ивкIун, цакуну, пицIу пIякь кусса куна хьуну, виуцIин увну диркIмур, вах учин дурну, рутIлай ур. Вийоннул ххуй оьрмулийн умудвагу бивкIун бакъар, Шекспирдул гьарца ххуттаву, тIурча, пIякь бивкIун чIалай бур гъюжу бувксса, оьттул нанисса ният. Огь, хьул кьувкьусса алвагьшивуй!

"НицIал махъру нани" Шекспирдун цири ливксса, къумасса иттахбищурду буллан? Жува байбивхьуру Ренессансрая, Гьуманизмалия, бувкIру къурчIисса ахирданийн. Вар, укунсса ахир я РенессансрацIун, я ГьуманизмалуцIун дархIусса дакъархха? ТIайлассар. Му эпохалулла ахирди дуркIсса. Мура ахирданийн букIлай бур Шекспирдул цаймигу ассарду*. Мура му дакъарив Микеланджелол Медичил гьаттай дурсса гьайкаллал мяънагу? "Ва кьадар заманнай ца бюкь хьун хьурдай", – тIий ивкIссар та цала гьайкалдануясса сонетраву. Миннал кIинналлагу – цаннал Ингилиснаву, мунаяр хьхьичI ваманал Италиянаву – Ренессансрал замана къуртал хьушиву чIалачIи буллай бур.

Вай захIматсса суаллансса жавабгу дур сонетирттаву. Мунийн бувну кIицI лаганну сонетирттаву пIякь ивкIун къачIалайнугу, щак бакъа усса "герой". Му ЧIунни. Цирда сонетру, вайннувусса персонажру, ххалуйх кюршант кунма, ЧIумуйх лавххун бур. Сангарду* дуклай, дуснал жагьилшиврул лагма дургьусса ЧIумул (сон.№15), рухI думур тIутIайх дичингу дурну, яла дугу-дюкьайсса Ханакьар ЧIумул (сон. №19), дурагу цIа кIицI къаларгнагу, ялагьан дан къашай ххют кунна, Кьадар кунна, ялув дарцIусса ЧIумул, цIуссар, тIий, бух агьрамру* (пирамидартту) хьхьичI бацIан буллалисса, таварихри, тIий, анавархъиндарай ляхъан бувсса щялмахъ бусайсса ЧIумул (сон.№123) хьхьичI шаэрнал цала бух бан къашайсса поэзия бацIан буллай ур.

Укун, къадучIарчагу Гуттеннул тIисса "оьрмулул шадлугъ", ганала увкусса адабият, га адабиятрацIун ххаллилсса магьирлугъ: Рафаэллул суратру, Микеланджелол гьайкаллу, Брамантел чIалъаьрду, Раблел хаварду, Монтеньннул философия, Дантел шеърият*, Шекспирдул пьесарду ва сонетру ва чIявусса цаймигу ассарду* кьабивтссар Ренессансрал.

На дакI дарцIуну учин бюхълай ура, Вильям Шекспирдул сонетру, Кьуръандалул аятругу кунна, ккалаккиссаксса ялу-ялун ххуй бизайсса шеърирдур, куну.

 

 

 

IV

 

Шекспир жуятува арх уллалисса ялун чIалачIисса тапаватшивуртту вана вайри: замана, манзил ва дин. Амма хъирив лалларча, ми тапаватшивурттаща жува Шекспирдул шеърирдацIа бан къахьунтIишиву загьир хъанай бур. Манзилданул ва заманалул ялтту Шекспирдул ассардул* ххарххи ларсшиву исватсса зат бур. Диннал дянивсса тапават, цамур за хIала къабувну, анжагъ сонетирттаву бумур ххал бигьлагьийни, мукссара хъуннасса дакъашиву аьлтту хъанай дур. Сонетирттал мадарасса дастталуву супийсса шеъриятрал* макьанну чIалай дур. Супийсса шеърият* цала бянив бивхьусса нахардавасса мукьва Шекспирдул поэзиялул хьхьирива чIявуну ялун личай.

Цачинмур – кIиккугу, шиккугу тикрал хъанай дур тIабиаьт мукьра бакIдайдихьулия – аьрщарая, щиная, гьавалуя ва цIарая – хIасул хьуну дуссар, тIисса аьнтIикий заманнул юнанчув Эмпидокллуя шиннай нанисса философия (сон.№№44,45). (Гьай-гьай, му философиялул мархри бикIан бюхъайссар Эмпидокллуяр ччянивасса ва машрикьрая бувкIсса. Амма мурихха юнаннал миллатрал кутак – миннал цала маданиятрал ккаккияртту луттирдайн лахъан дурну ва ирс хIисаврай махъсса наслулучIан диян дурну дур.)

КIилчинмур – сайки гайва супийсса шаэртурал кунмасса ярагъ ишла буллай ур Шекспир дусная личIи шаврил цанна дуллалисса къумашиву ккаккан дан (сон.№№27,50,51 ва ц.).

Шамилчин – гара цалла аьрщи (яъни панасса чурх) аьрщарайн бувккун насувча, рухIмур дуснал рухIираву дяххан дан щала гуж бишин ччисса лирикийсса геройнал нижатрая* чивчуну бур сонетирттаву №№45,74.

Мукьилчинмур. Шекспир сонетирттаву, Жамалуттин Руми цала дус Шамсуттиннун хас бувсса гъазаллаву* кунма, ччаву бюхттул дуллай ур. Му бюхттул дан кIива чуртту бивхьуну бикIай, ца – дус лахънийн лахъан ансса (сон. №№38,39) гамур – цала дянивсса манзил хъунма баншиврул цала цува ссанчIав къаихьлахьаву, дуснал хьхьичI цала цува кьюкьин уллалаву, агьан уллалаву, тIурча, супийсса шеъриятраву* дуснал кьимат лавай баврил яла агьамминнувасса ца ххуллури. Му поэзиялуву дусшиву, ччаву муксса камилшиврул* бакIрай дацIан дуллай дурхха, хIатта кIания кIихуннай жунна анжагъ дачIрашиву, хавшиву дакъа дакъа чIалачIи дай. Му камилшиву* дур ваца зумув маз бивхьусса накьичирттарисса чарил ахIрам.

Амма Шекспир ва рувхIанийсса* поэзиялийну гьашиву дуллай акъар. Цуксса лавайсса даражалий дусшиву (ягу ччаву) шаэрнал дацIан дулларчагу, ванал поэзия супийсса шеъриятну личIлай бакъар, цанчирча ванал дусналгу, ччиссаннулгу ччима инсанналгу оьрмулуву вакссара чIявуну хьунадакьайсса "дуниявийсса*" лавмартшиврул ва, гьаваллавух занай къаивтун, аьрщарайн зана уллай ур. Ва "занашаврил" Шекспирдул шеъриятравун* хъинну гужсса мяйжаннушиврул ццихь бутлай бур.

Ингилиснал мазрая таржума буллалийни, мадара захIмат шайсса за бур вайннал мазраву махъру хъинну кутIасса бушиву. ТалихIран жула мазраву лахъи-хъунишиврул занакьулу бан къашайсса мукъурттищал бур хъинну кутIасса, куртIсса махъругу, чансса мукъурттийну чIивисса ляппачIрай хъинну ккуртта диркIсса пикрилул дулама ласун бюхъайсса калимарттал никругу.

Шекспирдул сонетирттал хасият вагу дур. Шаэрнал цава ца махъ чIявуну ишла байсса тура* дунугу (классикийсса сонетраву вив мяъна дирхьусса махъру тикрал буллалаву къакьамулсса зари), цара ца мяъналун чIявусса синонимругу ишла бувну бикIай. Жула мазраву цаппара мукъурттил биялсса синонимру бур, гайминнул, тIурча, луглай лякъин жапа шай.

Шекспирдул сонетирттаву, гьарцагу цала ассардаву* кунма, личIи-личIисса оьрмулул ххуллурдавасса: диндалувасса, экономикалувасса, юриспруденциялувасса, этикалувасса ва м.ц. – терминология гьартану ишла дурну дур. Ва мунияту, чанну ишла буллай бурчала, тIий, лакку мазраву бусса махъру ца-ца бакъа буккан къабувну, мазгу мискин бувну, Шекспир таржума ав, учин къабюхъайссар.

Хъинну хъунмасса кумаг хьунни лакку мазрал тамансса пурмарду ингилис мазралминнуха лархьхьусса душиврул. Масалдаран учин, сказуемое дузал баншиврул кумаграл глагол ишла буллалаву цара ца дур кIивагу мазраву. Лакку мазраву, ингилис мазраву кунна, дур глаголданул "Балжи дакъа ЧIун". Масала: "На изара", "На изаварда". Аьмал хъанахъисса куц ккаккан байсса цамургу дур пурма: "На даву дан най ура." Ва пурма мукъуй махъ бивхьуну, ингилис мазрая накьлу дурсса хханссар. Вай ялттутурасса кунна чIалачIисса лащиннал аьтту буллай бур аьмал дузал баву лаккучунангу, ингилисчунангу ца куцну бувчIлай бушиву. Му бакъассагу, ми тагьардал авторнал позиялувусса бущи, темп ябан хъуннасса хIаллихшин шай. Му, тIурча, таржумалуву агьаммур зари. Мукунсса ва цайми-цайми сант дагьавуртту душиврул чIярусса сонетру хъинну кIанийн дагьан дан бювхъунни, тIиссара.

Биялсса жапа бан багьсса кIанттурдугу хьунни. Критиктурал мяънарду ххал дигьлагьаврийн бувну, хьхьичIми 126 сонет дуснаятур, тIар. "Ур-бур" бакъасса ингилис мазрай ми дуснаятуссарив, ччиссаннуятуссарив балжи буллалаву цуксса щак бивчIанну дан бюхъайсса даву дуссарив, аьлттусса за бур.

Оьруснал таржумачитурал, му жапашиврува буккан къабювхъуну, чIярусса сонетру хъаннил адресрайн дурцуну дур. Ттун, вай сонетру чувная дакъарча, хъамитайпалуясса дур, тIисса бусрав чансса бястливух хIала ухлан ччай бакъая, мунияту на кьаст лахIав "ур-бур" бакъанма дузал хьун, му кьяйдалий дусшиврул ва ччаврил дянивсса хъяклу дазин ва, авторнал кунма, дусшиву ва ччаву ца шачIанттуй дишин. Шаттирахун  кумаг бай глаголлу ишла бувну сказуемое дузал байсса ниттил мазрай хъинну жапасса ишгу бия, бунугу, ва му масъала бакIрайн ласав, щаллу бангу бювхъунни, цуксса усттарну хьуну бурив, ци кьимат бищун бурив, тIурча, буккун цанма чIаланссар.

Шекспир таржума уллалийни, яла хъунмур захIмат ванал пикрилул цинма бакъа хас бакъасса бущи ябан аьркиншиву дур. Шекспирдул пикри мудан иминну, лугъатну*, ца тагьарну (гидравликалул терминология ишла дурну учин, ламинарну, яъни къявхъ къаувкуну) экьи нанисса бакъар. Ва бур, щирипIай хьуну, бишлашисса марч кунмасса, азгъунсса кIургулттив* хьуну, нанисса мугьали кунмасса. Цава ца за бувчIин бан Шекспирдул пикрилул му кIургулттуву ца-ца чIумал цаппара ккюрнитIайртту дай. Ми пикрирду бигьа бувну бувчIин бан бигьар, ванал цала кунма, гьанагьи баннияр. Амма муния Шекспир къашайссарча, Шекспирдуясса бусала шайссар. Шикку ттун тикрал бан ччай бур ххаллилсса шекспировед А.А.Аникстлул махъру: "Поэзия Шекспирдун хIаз, меххитIуллисса дялахъру бакъарча, инсаннал ляхъан дурсса зарирттаву яла хьхьичIунминнувусса цаннин ккаллину бур." Ванал сонетру таржума дуллалийни, чIявуми дилмажтурал ми пикрирду рахIат бувну, лялиян дан бигьа дукралийн кIура баен бувну бикIай. Нагу цаппара кIанттурду бигьа бав, цалчин, лакку шеъриятрал* хасият хIисавравун ларсун, кIилчингу, пикри бувчIин захIмат машарача, тIий. Амма ванияр куклу барча, Шекспирдул азгъунсса, буца-буцарисса мурчая иминсса чIаракIлу хьун най дия.

Мува му пикрилий авцIуну уссия, таржума буллалийни, ттун ххишала бакъа хъунмасса кабакьу бувсса Ккурклиятусса ХIусайнхъал МахIаммадлул арс Башир. Башир хъинсса Шекспир кIулчу ур. Ванал цалагу ингилис мазрая оьруснайн ххаллилсса таржумартту бай ва ингилис мазрайва тIааьнсса шеърирду, балайрду чичай. ХIасил*, магьирсса гьунарданул заллу ур. Цувагу Дагъусттаннал пачахIлугърал университетрал роман-герман мазурдил кафедралул доцентри. Дуцири сонетру, цурда ца лях гьан къадурну, хъирив лаллай, Баширдул кьимат бищун къашайсса захIмат бивхьунни. Жан цIуллу даннав цал! Лакку мазрал текст бувккуну, цала чIа тIутIимур бувсуссар лакрал шаэр Руслан Башаевлул. Чан къааннав цув!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сонетру

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                            ЦIА УЧАВУ

               Вила дакIния був дуссукъатта ттун

               Ккаккан бувма, Шекспир, ина акъаяв?

               Микку караматсса ца илгьан* бувтун,

               Ттинин цIанну ивкIсса на чантI увкунав.

               Мивуя ттун ккавксса оьсса лирдана,

               Гьарзат пуч дувайсса – цан цIа ЧIун тIисса;

               Дуснахсса ччавугу, сагъсса муданна,

               Цув лавмарт унугу, муксса вин ччисса;

               Мивуя ккавксса ттун вин эшкьи хьумур,

               Ттунмагу, вин кунма, дакIнин аьзизсса,

               Кьакьан був къандалул* рангсса чурх бумур,

               Так вил яруннивух ттун чIалачIисса.

              

               Тти ласи махъунмай ттун буллу асар,

               КуртI-я вил асар, так ттулмургу марцIссар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№ 1

 

Абад личIаншиврул ххуйшиврул тIутIи

Ххаллил рухIру жунна чIяру хьуну ччар.

Цилла ирс ядансса къадарча кьутIи,

ЦIана дюрхъумургу ЧIумул дирчIайссар.

Виллив так вищалла дур ччаврил икьрал.

Инава заллусса хъус-хъиншивруцIух,

Ца аски душманнал къабансса зарал

Буллай ура ина, щуну оьсса цIу.

Ина цIана ура хIакьсса чIюлушин,

ДуркIун лагай интнил мяйжансса мангъуш*,

Вила чIурукьшиврул къупливу ччуччин

Буллалисса вилла дугъришиврул гуж.

 

РахIму ба дунъяллий, ягу дурччушин*

Инара бюхъайссар сагънура дуччин.

 

 

№ 2

 

МукьцIалла кIи ххярххун, лагма дургьукун,

Сангарду* дуклай вил ххуй ненттабакIрай,

Варз-варз тIи дух аццайн дуклан диркIукун

ЦIана вий цIай-цIай тIи ххаллил яннакри,

Махънал вихь цIуххинссар: "Ххуйшиву ци дав?

Лавг гьантрал ххазина чуври тти бусса?"

Вивбагьну лабивкIсса иттаври чиннав?

Дурвав ялурхъяву* цияр кьюркьусса?

Мунияр – ххаралий учин хьунссия:

"Вана ттул чIивитIу, ттуяту ивзма.

Ванавур ттул пахру ва ттул ххуйшия.

Вари агьилшиву хIалал дитанма".

 

Вил оь бякъин буллай нанисса чIумул

КIири буллантIиссар оьрчIан буллумур.

 

№ 3

 

Дагьанттуву симан ккаккайрив? – Ургу!

Хьунссар ххуйшивруцIа щалла дуниял,

ЧIа ку мурадрацIа нину хьунмургу,

Агар къалякъирча му цIудан мажал.

Щилли вил дюрхъу хъю сандакъул дайсса

Сахла* дуваншиврул цилла душшиву?

Я щилли цавува, гьаттал хIатIливу

Къабишинну, цала наслу буччайсса?

Ниттил хьхьичI авцIукун, цил ярунниву

Уссара ина ца интнил симанну,

Вингу лавг оьрмулул чIавахьулттиву

КкаклантIиссар вила мусил замана.

 

Ахир хъамаривтун, оьрму бутларчан,

ЛитIунтIиссар вищал вил сипат ва жан.

 

№ 4

 

Тири-хъири дара, ттул аьзизсса дус,

Виннагу ирсирай дуркIсса ххуйшиву.

Цина ччинан дулай тIабиаьтрал хъус

Хушрай, насиялун* – зана даншиврул.

Туну, ттул ххуй чIиппир, цивана ина

Буржирай ларсъсса зат винна дитлайсса?

Хайр бакъа пайдачий*, цукунна винна

Диртмунил авадан ина къаайсса?

Вищала инава маша байхьувкун,

Мюнпатгу бухьувкун мунин лавхьхьусса,

Цукунни, ссят дирну, тIалав дурувкун,

Вихь цичIар дакъасса махъун дирхьусса?

 

Хайр къалавс ххуйшиву гьайсса вищаллар,

Хайр лавсмур яшайссар – лахъан вил бигар.

 

 

№ 5

 

Ссят дучIай, ссят лагай – мунил магьирну

Яруннил хьхьичI дишай хIакьсса ххуйшиву;

Му букIу-лагулул оь зулмулийну

Бирибат хьун дувай кIа ххаришиву;

Гъи лур дурну дишай оьсса кIинтнилу

Дигьалагру дакъа лечлачи ЧIумул;

МикIирал къаранкъаз марххалттанилу –

Ванийнни дуккайсса гьарца рухI думур.

Так хъункIултIутIул кIукI (хьурча му хьхьицIин!) –

Пюрундалувусса хьюму дуснакьлу,

Ххуйшивруща зевхху ххуйшиврул кици! –

Гъигу диркIсса дакIнийн дутлай дур хIакьну.

 

КIи дуркIун мукьахгу, жунна тIутIул щин

КIицI дуллайнна дикIай гъинтнил нацIушин.

 

 

№ 6

 

Мугъаят хьу кIинтнил сситтугъун* канил

Гъинтнил аргъирайсса вил жан къахьхьицIин.

Вила ххуй ххазина къалиян кIанил

НацIушиврул шуша аьркинссар дуцIин.

Мукун хайр ласаву му хIарам бакъар –

Вилламур хъуслияр дуркIсса ялунсса.

Вина арс уварча, му арсгу винар,

АцIа арчагурив – хайр ацIлийнусса.

Ттинияр ацIлийну талихI булурча,

Утта укканссара ацIийла ина,

Цири вин бан шайсса азардануща,

Дурну мукьах муксса буллугъсса мина?

 

ХIайпри вил ххуйшиву, маацIара тарс,

Варисну* вин хъинссар кьакIилуяр* арс.

 

№ 7

 

Машрикьраха* гьаз хьу цIаран лархъ бакIрал (1)

БувтIукун дунъяллийх рахIмулул чани,

Гьарца рухI дусса зат кIа мубаракнал*

ХьхьичI икраннай дикIай, дагьну суждалий*.

Ссурулух гьаз хъанай, кьудрат цIакь хъанай,

Дяссавруннайн Бургъил буллайни меъраж*,

Азарахъул яру тамаша буллай

БикIай ккаккан кIанил ятIул мусил таж.

Амма ахттакьунмай, Бургъил гуж ласлай,

ГужрацIа хьу пIайтIун* дагьну дарчукун,

ХьхьичI мютIисса яру тти, хьхьичIа букьлай,

Буруглай бикIайссар цамур чулухун.

 

Заваллай буссаксса виламур кьуват

Ва сийгу дуссаксса, вина арс ува.

 

 

№ 8

 

ВичIан нахIу макьан, цанна пашманну

НацIу чIурдах ина вичIи дихьлайсса?

Ххари къаайсса зат ххира дан цанни,

Къащирив, тIааьннив цал вин булайсса?

Агарда вай синттал бавкьусса чIурду

Вин бюхлай бухьурча, чил талихI кунма,

Вийн ссувайну* ливчIсса вила базурду

Дяъвай бикIантIиссар ливчIун тIий оьнма.

ВичIи кIюла дува – бавхIусса хъинну,

Цаннил зумату ца бур макьан ласлай,

ЦачIун хьуну ппу, арс, ххарисса нину,

Ца чIуний тIутIисса хханссар ца балай.

 

Вай бавкьусса чIурдал жухьва тIутIиссар:

"Цувалу ливчIсса чув ссанчIав акъассар".

 

 

№ 9

 

Хъювхъу тIи къадан-яв аьсивсса щащар,

Ссувайну* гьан бувсса оьрму зиялун?

Агь! Агар лавмартсса бухьурча кьадар,

Щащар хьун багьанссар щалла дунъяллун.

Щащарсса дуниял тIунссар леххаву,

КъалирчIун тIий вия лярхъусса ца рухI,

Гьарица щащарнин цила оьрчIаву

ЧIалан бикIавай тIий ласнал чурх, яру.

Исрап* дурмур хъусгур дусса дунъялий –

Му хъуслил заллухъру так баххана шай;

Ахир шай ххуйшиврул, гьарча зиялий,

Хайр бакъа хъус лирну, заллугу лияй.

 

Цайминнах дакIниву ччаву къадайма

Му хаинни, яла хIая дакъама.

 

№ 10

 

ХIая! – Уссарив вин ца цучIав ччисса

Инава ххирасса лагма-ялттунав?

Бусрав бакъа оьрму чийх бачIлачIисса

Вин – мяйжансса за бур – къаххирар цучIав!

Гьарзатрайнсса сситтул увгьусса ина

Вила сситтул ура инава ккухIлай,

БутIурай винна дуркI ххаллилсса мина

Аьян ура ритлай, цIудуллан кIанай.

ЧантI уку, на пикри баххана бан а,

Сситаралуяр* вин лайкьсса ччавурча,

Хасият аьчух да, ненттабакI кунма,

Ххуй хьунтIисса яла дакI-аьмалгурча.

 

Ттул хатир бувача, цIуукку, лажин,

Вилла ххуйшивугу лирчIссар яла вин.

 

 

№ 11

 

Чал* хъанай, меж бикIлай буссару жува,

Жува рухI дирхьума, тIурча, ляуклай.

Цуксса гуж бивхьурив жува оьттуву,

Муксса, дакI дарцIуну, га жулар чин шай.

Ванивур ххуйшиву, гуж ва аькьлугу;

КьатIув – ахIмакьшиву, дяркъу ва шинну;

Яла дацIантIиссар найннасса чIунгу,

Шаншинал (1) дунъялгу гьантIиссар лирну.

ТIабиаьтрал цина къаччинал, оьнал,

Оьккинал ахирда оьнийн дуккан дай.

Буллугърив щин дулай? – Сахаватлунан*,

Чумартну харж дурнан чумартну дулай.

 

Куцра, къалипра, тIий, увну урача,

Копияртту бища, бува хIарачат.

 

 

№ 12

 

ЧIун бусласи ссятрах уна вичIилий:

Ххал хьувкун хьхьунивун ярг кьини дюкьлай;

Ххал хьувкун арцул цIай чал* хьу хIаллулий

НякI банавшагу, аргъ ларгун, меж дикIлай;

Ххал хьувкун кIирисса бургъия ятту

КIучI бувайсса мурхьгу тти кIачIа хьусса

Ва щюлли урттуя дур кIуриялтту

Чурттуй дирхьу нуркIлул чIирттарайн дурксса –

Ххуйшиврул чумартну вин пишкаш дурмур

ЧIумул ссуй* данссархха, тIисса дард дагьай:

Укуннархха дирчIан ххуймур, нацIумур,

Цайминнул аргъ цинна дунура чIалай!

 

Ххассал къашайхьукун ЧIумул мухIлища,

Наслу ба – му цIакь бан хьунтIиссар вища.

 

№ 13

 

Ина инавану илукIу – вища

Сагъссакссарча шайсса му за буруччин.

Вилла нацIушиву чийхгу дачIирча,

Мури ахир хьуннин дайсса хIадуршин.

Ххуйшиву дуллуссар вин ижаралий*

Ккаккан дурсса чIумуй. Инагу дулун

Буржлувссара, ттул дус, мура кьяйдалий

Вилла нацIушиву вила наслулун.

Хъинни, оь бивкIулул сси ливкссия, тIар,

Ягу кьуру кIинтнил замгьардал къия –

Вар, муксса ххаллилсса къатта-къуш лиян

Битайххурав? Лайкьну ябан аьркинссар.

 

Авай!.. Я ттул ччавуй, арснал чинссия:

"Агь! Ца ххаллилсса ппу ттулгу уссия!"

 

 

№ 14

 

ЦIурттайнугу ккалай акъара кьадар,

Нужум* элму кIулли, хьунчагу учин,

Так цийнугу оь, хъин къабара ахттар –

Щавщирив бияйсса ягу дурччушин*,

Къахъирив агьара кIул бан, ци ссятрай

Гъарал лачIунссарив, марч бищунссарив,

Я цума паччахIнал ци билаятрай

Тирххандарайн агьлу биян банссарив.

Ттул кIулшиву дур так вил ярунниву:

Ттун загьир* бунни ми абадул цIурттал

ХIакьмур ва ххуйшия цадантIишиву

Вил ххаллил авладрал, вил ххаллил оьрчIал.

 

ОьрчIру къабарчарив, литIунссар – бувчIа! –

ХIакьмур ва ххуйшия вил бивкIулущал.

 

 

№ 15

 

Ттун хIисав шай: гьарзат лядуклайнугу,

Камилшин* душиву так лахIзалийсса*;

Ва сахIна* – ва оьрму – зат дакъанугу,

Цийн бушиву цIурттал илгьан* сиррийсса*;

Назсса* тIутIай кунна, ялурзуну* ссав

Жуйрагу душиву – лахъний битангу

Къудур хьуннин чурххав аргъирал шарав

Я, къабивкIсса кунма, бирибат бангу.

Укун оьрму цалийн къабукIлакIийни,

Ттул итталун дагьай вил жагьилшиву –

Хьхьунил дугьан дан ччай вил чанна кьини,

Къачагъ ЧIун ва Ажал ччалай бур циву.

 

ЧIумущал так ца ттул ччаву дур талай,

Вил оьрму жалгъа бан, цIулаган бан ччай.

 

№ 16

 

Амма, дуну махъ вийн муксса зидлий* ЧIун,

ВичIа дяъви бансса ци буссар сурсат*?

Ци дур дуккан дансса бивкIулул хьхьичIун,

Ва ттул назму дакъа, дурив цамур зат?

Вин гьарзат чIалай дур бахтлил бакIрая.

Лагмарив бур душру – тIутIив ххаллилсса! –

ХIарачат буллайсса суратчинаяр

Лащанну вил сурат дишин цив ччисса.

Вил гьайват, вил адав я суратраща,

Я санаэрттаща* цIудан къахьунну,

Вищарар уттара дан хьунтIиссача,

ЦIууклаку чил хьхьичI, тти улувкьуну.

 

ЛичIан ччай бухьурча вин уттавану,

Дихьлахьу суратру вила гьарзану.

 

 

№ 17

 

Гьанссар заманагу. Цур назмулуща

Вих ан шайсса яла, цIа дуллай вия?

Ссав барар, къашайссар бусаннив ттуща

Гьаттащакссавагу вил оьрмулия.

ХIарачатрай ура ххуттая ххуттайн

ТIайлану багьан бан вил камал* яру.

"Къавихра, – наслулул чинссар, – шаэрнайн:

Идавсия чичин лайкьри вай ххару".

Тийннай данссар дух хьу хъахъи ларг чIапIив,

ВартIру бусай къужлун цив ккалли дурну;

На, хIакьссар укуну, чивчу махърурив,

Шавкьирал махъру бур, чинссар къудурну.

 

Ай, вил оьрчIгу икIан му чIумал чIарав –

Ганав ва назмулув ина сагъссияв.

 

 

№ 18

 

Гъинтнил кьинилуха лащин дур чивив?

Инания цияр хIалинна, ххуйра:

Мурчал кьатI дай майран ххирасса тIутIив,

ЧIунгу гъели гъинтнил чIирир хъиннура.

Жагь дащай, гъав лагай, оьлуркъуну ссав,

Жагь гьарзат ччуччин дай някI ссавнил янил  (1);

Гьич цалий къадацIай тIабиаьт тачIав,

Яла ххуймур затгу лиян дай кIанил.

Ххуйшиву ядуллай кар* къабиянну,

Вил абадлийсса гъи къашайссар кутIа;

Вил сипат, бивкIулул ххют къадагьанну,

Уттара дантIиссар на чивчу ххуттал.

 

Буссаксса инсаннан чани, ссихI зумув,

Буссар вай ххаругу, инагу вайннув.

 

№ 19

 

Ханакьар ЧIун, аслан ба михьирттацIа,

Аьрщарал лургъишин аьрщарав дучча,

Оьсса цIиникьрал кьацI бува ххутIацIа,

Цила оьттув фенинкс (1) лелуххи ччучча,

Дяркъугу, гъелигу дачин да ярглий –

Ччи-ччимур буллалу, ЧIун, кьаралдакъуй,

Гьарзат лиян дува ва дунияллий,

Анжагъ ца бур ттул вихь бансса тавакъю:

Агь, мацIуцIларда ттул ччаврил ненттабакI,

Мадулларда бухсса чIутIлих ций аьшру,

Даим личIувча кIа симан чанна бакI

Абадсса эбратну, мяш хьунсса наслу.

 

Амма ина дуснай къабарча рахIму,

Цув жагьилна яан дуссар ттул назму.

 

 

№ 20

 

ТIабиаьтрал цилла вин дуллу лажин,

Ттул ччаврил хан-бика, хъаннин лайкьри так.

ДакIгу вил иминни, хъаннил кунна, чин

Хьунссияхха, амма лавмартри цал дакI.

Цалнияр я чаннар, къалпшиву* чанни,

Чунмай  бургарчагу – мусил  ранг  дишай;

Чурх бювхъур, бюхъумур вил бур чаннаннил –

Лас кьякьлухун ишай, хъами хъяврин шай.

Вихсса ччаврил хъяврин цурда хьуну дур

ТIабиаьт, душ ляхъан банна, тIий диркIсса.

Ттунгу къаччиссия ялунххидурмур,

Ганилла на вицIа хьун увну ливчIсса.

 

Дула – хъаннин хIазран увну махъ ина –

Ттун ччаву, хъанниннив – ччаврил ххазина.

 

 

№ 21

 

Ттул лащин дакъассар та шаэрнаха,

Ххуй дирзсса щявсса ва някIсса ссавнийсса

Гьарзат гьавасланну чIюлушиннаха

Лащан дуллай, бювчIу махъру тIутIисса,

Ухьттанну бяс-ччаллий бургъи-зурущал,

Кьирил ва куртI хьхьирил марцI ттиркьюкьащал,

АпIрил зуруй цалчин дуккай тIутIущал,

Ссавниккурккал вивсса ххуйшиярттащал.

Агь, на бусан ити ччаврия хIакьсса,

Цила лякьлул оьрчIах ниттил куннасса –

Лащин дакъанугу ссавруннай лахъсса

ЦIакь дур къандиллаха* – марцIну чаннасса.

 

Баян нахIу махъру гай бити бусан.

Дахлай уххурав на ччаврия цIадан!?

 

№ 22

 

Щялмахъри дагьанттул – хъунав къашара,

Жагьилшиврул ва вил чIун архIалссаксса.

Вий ккавккукун ЧIумул гъай кусса щару,

Гъан хьуссар кьинирду ттул махъра-махъсса.

Вил щалла ххуйшиву, гьайват авурсса

Ва ттул къюкIлил ялтту лархсса лаххияр.

Ттул хъазамрав вил дакI, вилмунив ттулсса

Бюхъайхрав хъунасса икIан на вияр?

Мунихтуну, аьзиз, личIлулну икIу.

Вил лавай авцIуну – ца ттула акъа –

Ттининту на ивкIра, дуруччав къюкIгу,

Дайсса кунна ниттил оьрчIай аякьа.

 

КъюкIлия каласи, ттулмур дацIарча –

Ва ттун пишкаш дурсса ласун дакъарча.

 

 

№ 23

 

Къуркъа артист куна, къухъна ацIаврил

Роль, лархьхьуну дуна, дакIния дурксса;

АхIмакь куна, гужсса сситтул уцIаврил

Ссавур кIюла дурккун, ласу бувхIусса;

Маз бувхIуну ура нагу мукуна,

Эшкьилул  ххуллурду ласун къабюхълай,

Ттул мазрай дихьлай дур цIакьсса кьункьула,

Ччаврил кIусса асар дакIниву хьхьачлай.

Тти, вищал ихтилат ба, тIий, лу гьан бав:

Вев тIутIисса дакIнил ссихI дакъа илчи,

Ттул ччавугу ларсун, тIалав дан жуав,

Насувча, пасихIсса мазрал чаймур чин.

 

Букки ттул кьадагьсса ччаврил чивчумур,

Яруннин баян ттул дакIниву бумур.

 

 

№ 24

 

Вил ххаллилсса симан ттул дакIнил улттуй

Чирчусса суратчи – ва ттула яри.

Ттул чурххираягу хах хьуссар утти:

Суратрал магьирлугъ – перспективари*!

Ухьурча мяйжансса симан ккаккан ччай,

Усттарнавух ургу – гьунар ххал бува (1).

Вил ярури бусса пюруннан кIанай

Ва лархъсса хъазамрал ттучандалуву.

Шайсса аьжаивну ххаллилсса даву:

Ттул янил дурунни вил хъинсса шакил*;

Чаннасса баргъ кунма, ттул хъазамравун

Вила я бурган ба, ва сурат ккакки.

 

Дарчагу ттул янил ваксса чIюлушин,

Цищава бюхъан тIий бакъар дакI дурчIин.

 

№ 25

 

Булуннав лявхъунан бахтлил цIуртталу

Жяматрал хIурмат, цIа, къуллугъ ва ххара!

Акъанугу на му талихIрал заллу,

Ттула кьадарданул ара на ххари.

Хъунисса принцтурал хъихъи лавсцири

Къяртри тIиртIуну бур, тIутIайх бивчуну.

Амма баргъ бугьарча, гай цивппа цари?

Пахругу бивкIуссар, цIагу дурччуну.

Азарва дяъвилий душман ххит увсса,

ЦIасса аьралуннал бакIчигумали,

Увххун, апатI хьуну, так цал ух хьурча,

Хъамаивтссар – щинни цув кIулсса яла?

 

Ттун буллумур арши абадлийсса бур,

Мугу вил ттухсса ва ттул вихсса ччавур.

 

 

№ 26

 

Я ттул ччаврил агъа, вичIан дишала

ЧIумуй диян даву – бигар бур ттуйсса.

Му дакIнийсса кIул бан гьан бав рисала*,

Аькьлу ккаккан бан ччай бакъар гьан бувсса.

Ттул бигар хъунмари, аькьлу нукьсанни*,

Ччива лайкьсса махъру язи бугьан тти,

Умуд бур, ттул кIачIа вакилтал янна

Вил чумартсса дакIнил лаххан банссар, тIий.

Гьай, аман, бюхъайхха талихIрал цIукул

ЦIимилийну цамур ххуллу ттун лякъин,

Вил хъиникIавугу мичча хъун хьувкун,

Ттул тIайлабацIугу ттуя къабяйкьин.

 

Микку сисивияв бусан ччаврия,

Муниннин багьанссар бакI кIучI дан вия.

 

 

№ 27

 

Увххун, багьтIатI хьуну, уттуишара,

Вай базу-базурду рахIат банна, тIий,

Амма щугълурдаву ссапар бахIара,

Бигьалаглагисса чурх буна шаний.

Навагу кьаивтун, бачай хияллу,

Бачай хIаж бан вичIан вай вежултраву*.

ЛипI къатIий буруглан бикIай ттул яру

МурчIунгу ххал шайсса хьхьунил цIаннавун.

МурчIи яруннил хьхьичI, дарс кунна, дацIан

Дай вил ххют хияллал, балглан ивкIукун.

Агь, дуцIай нурданул лухIи хьхьунил цIан,

Вил чаннасса симан ялун дурххукун!

 

Угь! Дяхтта вай чурххал базу-базурдал,

Хьхьувайрив кIулшилул ара азурда.

 

№ 28

 

Цукун зана бави на ттула талихI,

Ттухь му хайр ласунсса рухсат бакъани?

Хьхьу-кьини, кьини-хьхьу – мугурхха таммихI,

РахIат къадайхьукун хьхьунил кIу кьини.

Ттун аькьувалун дур ми дустал хъанай,

Хъамабитан бувну абадул зидгу*.

Ца зий, захIмат буллай, ца шикаятрай*,

Жува арх бансса бур гьарца цил хъитгу.

Хъин дикIан дан кьини чара вихь: "Чаний," –

Дарщу ссав даруний, бара на щукру;

ЦIай-цIай тIи цIурттайнгу байсса икранни,

Вин липI тIий бушиврий хьуншиврул мукIру.

 

Так хьхьуния хьхьунийн лапра лухIир цIан,

Гьантри наниссаксса, хъуннар дардисан.

 

 

№ 29

 

Кьадар ва чил яру оьбикIлакIаврил

Арши бакъа ттул дакI дикIай къуманна,

КъюкIсса ссавнийн ура нахIакь леххаврий,

Ттуйнна нарагума дара нааьна,

ЧIа чин ччай ттуннагу аваданшиву,

Дуллусса куннасса вайми дустуран,

Хьурдай тIун икIара чил магьиршиву

Ххуй къадизлазаврил ттулламур тура*.

Ваксса ттуна нава къаччан хьусса ттун

Ина дакIнийн агьний, читIу кунна, рухI

Гьавасланну гьаз шай гъапулсса щяту

Ва ссавнил бухкIуллух дуцай санаъру*.

 

Вил ччаврил ттун буллу буллугъсса талихI

Гьич къабулавияв паччахIнал тахлих.

 

 

№ 30

Ларг чIумул дакIнийсри, ссудрайн оьвкуну,

Ттуввасса пикрирдал хьхьичI бацIан бувкун,

Дух дардирдал цIусса угьру тIи увну,

БувчIин бай: ттул оьрму бур оьнийн бувккун.

Му чIумал ттул хъатлу къаккарк янива,

Ккур куну, макь дачай ччаву дакIнийну,

БивкIулул дурччусса цIансса хьхьуниву;

Зумагу тIи ара хъирив кьурчIину.

Буруккиннал ххалуйх лахлай буруккин,

На ккалан икIара дардру цал ттигу;

КьурчIисса аьдадрал ара оьлукъин,

ХьхьичIвагу лавс багьа ласлай кIилчингу.

 

Амма, ттул дус, вия ца чансса хIаллай

Пикри буварчарив, ца дард къаличIай.

 

 

№ 31

 

Ччаврил гьавас бутай цинярда къюкIру

Дурччу ххай икIара вил хъазамраву,

Мива баяй ливтIу дустурал чIукIри,

Миву паччахIшиву дуллай дур ччаву.

На мубараксса* макь ччаврих динийсса

Миксса руртIуссархха вай яруннива!

Вай дустал, вай къюкIру, лиртIуссар тIисса,

Сагънура ляркъунни ттун вил дакIниву.

Дурччусса ччавугу сагъну ядурсса

Гьав хханссара ина. На ва ттулла жан,

Ттулла ччаву дачIлай, гьарнан буллусса

БутIри, цачIун хьуну, бивну бур вичIан.

 

Ттун ххира рухIру дур циняр вивура,

На вилгу, гайнналгу муниятура.

 

 

№ 32

 

Инава личIарча ттул аьпа баннин,

Ттул ттурчIайх дакьиннин гьаттал луххал къат,

Цал ялагу букки ттун ххира янил

Ттул ччаврил бивхьусса яхъасса ва хатI.

Биша ттулминнучIа ттуяр махъминнал

Чивчусса шеърирду, язи бувгьуну –

Магьиршиврул ялув бястри къачинна,

ХIакьсса ччаврил буссар ттулми чивчуну.

Ялар вичIан бучIан лайкьсса пикрирду:

"Ттул дуснал Шеърият* дюхълай  най дия,

Цикссагу банссия ччаврил шеърирду,

Цан оьрму лахъисса буллуссания.

 

ЛяличIишин ххирар ттун гьарцаннаву,

Вайннал – магьиршиву, дуснаву – ччаву."

 

 

№ 33

 

Ттун цимилгу ккавкссар бюхттул барзунттайн

Аякьалий кIюрххих Бургъил я битлай,

Мусил лажин ппай тIий щюлли бизанттайн,

Гъав лавгсса щаращайн мусил цIай бутлай.

Амма цал-цал дулай кIанил ихтияр

Цила симан дитан ттуруллул дугьан,

ЧумартшивруцIа дан ялгъуз дуниял,

Лажингу кIучнура дитлай хьхьичIа гьан.

Чумартсса чаннащал кIюрххил ххяххабаргъ

Мукунма хьхьичIава бивтсса ттунгуя.

Амма га бивкIун бур ца лахIза* анжагъ –

Ттуруллул бувгьунни утти кIа ттуя.

 

Ттул ччаврин зарал бан къашайссар мукун –

Дащайссар дуниял, ссавгу дарщукун.

 

№ 34

 

"ДаянтIиссар," – кувкун, вихшала дурну,

На ссапар бавхIуссар, дакъа лаххия.

Амма, хъирив ларну лухIи-цIан ттурлу,

Чявхъа-гъаралданул бунни ттуй къия.

Утти ва микIирал дарттусса лажин

Вил чаннасса тIинтIал дарчагу кьакьан

Ттул цирар – хьурчагу ттул щавурду хъин,

ЛирчIунни цIурхьа тIий ттуйрасса кьякьа?

Дард чIири къаданссар тти вин нач шаврил,

Духларгмур тавбалул зана къаданссар,

Къаччан бикIан бувнал хIайпру тIутIаврил

КIюла дурк вихшала тти къадазланссар.

 

Ччаврил ттиркьюкьину хьунни так вил макь –

Ччимур оьбалалух булун лайкьсса хIакь.

 

 

№ 35

 

Цал дурсса тIулуя машара пашман:

Ххалаххивгур бусса ххуй хъункIултIутIал,

Дугьайссар бургъилгу, зурулгу симан,

Къупливур дикIайсса, дакIоьзинсса тIал.

Инсантал бяйкьайссар, нагу мукуна:

Лащан баву дав вил оькки тIул кьюлтI дан,

Ттунна нава дуллай рушват*. Вин бунагь

Баннияр, ттун бигьар му хIалал битан.

Вий аьйми вил тIуллу дурчIинмур буллай,

Вийн къарщиманая хъанай чулбищу,

Ттунма къасалахIсса* машлухун агьлай,

Дяьви бур ттул ччаврил вийнсса зидлищал*.

 

Гьай-гьай – чара цири – дан багьай му къел,

Ттухава цурк бувкун аьзизсса цуркил.

 

 

№ 36

 

МукIрура, кIияну аьркинну бикIан

Жува, жулла ччаву дунугу цасса,

Мунияту ца ттуй багьлай бур личIан

Ттангъа, вил гьурттушин дакъа на ларсъсса.

КIирагу ччаврилгу хIурмат бусса цар,

Аммарив личIиссар жула энадру.

Миннуща зарал бан ччаврин къашайссар,

Дацирча дакъасса ца-ца тIий ссятру.

Ва ттуйрасса аьйлул ина къакьюкьлан,

Ина къакIул мишан нагу даванна,

Вищагу къахьунссар ттул хIурмат буллан,

Виламур бусраврайн ххют къадагьанну.

 

Ди! – Къабувнугу ттун ина ччиссара,

Вилмур ттул, ттулмур вил – сий жулла цари.

 

№ 37

 

Шад шайсса куна ппу, хъунав хьунугу,

Жагьилсса арснал був гьунарду ккаклай,

Нагу, кьадарданул аьрчча увнугу,

Ура вил хIакьшиврий, сийлий мяш хъанай.

Цумушиву*, аькьлу, ххуйшиву, авур

Ва цIуллу-сагъшиву – виву бур мяъдан;

Миккун жалгъа дурсса ттул ччавугу дур

Ттуламур хасият дуллай авадан.

Тти махIрум къашара, ссукьгу къачара,

Тти на вил ххютулу ура неъматрай;

Вия бив давлатрай гьашиву дара,

Ттун вил машгьуршиврул бутIагу гьашай.

 

ВичIа дикIай даим ччан диркIсса гьарзат,

ТтучIанмагу бияй мунил барачат.

 

 

№ 38

 

Бюхъайссарив, лажин, ттул Музалуща (1)

Ци-ци бухьурчагу ляхъан банна тIун,

БачIва чагъарданий чичин хIайп хьунсса

Асар вил ссихIирал буллай буна ттун?

На буккин лайкьсса за ляхъан барчагу,

Барчаллагь хьхьичIва-хьхьичI вихьва учин бур:

Вия чичин ци бур мазкъакIулнангу,

Ина дуллуну махъ хиялийсса нур?

ХьхьичIми урчIуннияр гужсса ацIлийну

АцIилчинмур Муза хьу ина яргсса,

Гьаз хьувча ина бувт илгьандалийну*

Чивчумур лахъшиврийн, ттинин къаккарсса.

 

ЦIа дай чIун дучIарча ттул Музалуя,

ХIакьсса ттул захIмат-я, шавкь – виятуя.

 

 

№ 39

 

Агь, шайссарив ттуща цIа дуван вия:

Ина яла ххуймур ттул бутIарахха.

Мюнпат цири вия цIарду даврия –

Вар, ми хъанахъисса ттуятурархха.

Гьая хIатта ца ва сававгумали,

Вия личIи дуллан ттул ялапаршин;

Яла бюхъанссия виятуралу

Ца вия лайкьсса цIа дуллай айишиин.

Агь, личIи шавумур дур оьсса азар,

Амма, кьурчIинугу цил буллу пурсат*,

Цал-цал нацIугу бай цил ччаврил асар,

НахIу бай пикрирду ва куклу дай ссят.

 

Цанная кIия ан ганил бай лахьхьин.

Ялар на дурсса цIа личIантIисса вин.

 

№ 40

 

Ласи ттул ччавурду, ласи, да, циняв!

Ци дусса ххай ура тти ттучIа лирчIсса?

Гьарца ччавур кумур ччаву ххай урав?

ЦIана вичIа думур хьхьичIрагур диркIсса.

Ва ттул ччаврил заллу ина ухьувкун,

Ччаву ишла даврий аьйб къадара на;

Муксса ччайгу буна, хъяврин хьун ивкIун,

Утти къачча тIурча, вийра аьйб данна.

На аьзизсса цурку хIалал ивтссия,

Дацирчагу щалла ва ттул пакьиршин.

Амма, энадрал був зараллунияр,

КьурчIиркьай ччавриву лярхъсса щялушин.

 

Зуначий, ччарча на ивчIа сситтуву,

Гьич къалякъинтIиссар вийнсса зид* ттуву.

 

 

№ 41

 

НацIусса щялмахъру, нахIу ихтилат,

Нагу хъамаивтун ларсъсса ихтияр,

КIири жагьилшиву, ляличIи гьайбат –

Гьалбатта, хьунссара ина тамахIкар.

ТIааьнссагу ура – мютIи анссара,

Оьвхъуссагу ура – лачIланссар мудан.

Хъаннил увманаща цуманащари

Хъин бивкI хъами шайсса сситтуй лихъан бан?

Гьалбатта, хьунссия вища яхI бангу:

Вила жагьилшиврий бишин мурия*,

Гужрай лачIлачIинал хьхьичIа укьангу,

Ва ттул кIилийнусса кьутIи къалиян –

 

Цищал, вил ххуйшиврул ясир бувгьусса,

Ва вищал, ххуйшиврул лавмарт хьун увсса.

 

 

№ 42

 

Дард хъунмур дакъар га ина буцаву,

Га ттун хъинну ххирар, хьурчагу учин,

Цил ина уцаву – мури цIуцIаву,

Вил ччаврицIа шаву – му бизай кьурчIи.

На лякъав вия аьйб лиххансса хIучча:

Ттун ччай буну тIийри, га вин ччан хьусса;

Га багъишла бангу бювхъунни ттуща:

Ттун ххираманахри цил ччаву дурсса.

Ина акъашаву хайр бур ттул ччаврин,

Га бакъашавурив – цув вин лякъавур;

Щукру бур цаннан ца зугу лякъаврийн,

Жапарив ттунмар – му на зуцIа шавур.

 

Амма – хIаз! – дуснащал на цава цара,

Мунияту ганин ххирама нара.

 

№ 43

 

Дяхтта, зат къачIалай на ккиз лагара,

Явш бикIлан бикIайхту, яру вих бургай,

МакIра ца чирахъну ина хьхьичI шара:

Чаннай цIан даркьуми цIаннай загьир* шай.

Вил ххютлил хьхьунил ххют чанна дуллайсса,

Вил чурххал хъиннура данссар кьини ярг.

МурчIи иттавгума чани бишайсса

Виясса нур яргри дяхтта чаннаяр.

Ци нур дишинавав ва ттул иттаву,

Мяйжансса дяхтта ттун ккаккарча ина,

РухI дакъа хьхьуниву кIусса шанаву

Вил ххют ххал шай хьусса ваксса мурчIи на!

 

Ина къаккавк кьини дуккай цIан хьхьунийн,

Хьхьугу кьинир ина ттун макIра хьуний.

 

 

№ 44 (1)

 

Пикри шайссания пана чурххая,

Манзилданул жува ябуцан къабан,

Вия чIу баяйхту архсса кIанттая,

Мугьлат бакъа вичIан иян бюхъаван.

Ина чун гьарчагу, ци билаятрайн,

Тапават дакъассар – мунил ци ишри?

Хьхьирирдал, кьирирдал тийхсса мурадрайн

Янил липI учиннин бияйссар пикри.

Амма, ца тIанкI дурну вичIан ияван,

Пикри акъара на – мури ттул къюву,

Мунил ура ивкIлай. Туну, цири бан?

Вай кIива бутIа бур гьарзану ттуву:

 

Аьрщи – аьрщарайнна на уккантIисса,

Щин – на рутIлатIисса макьри кьурчIисса.

 

 

№ 45 (1)

 

КIива цайми бутIа – гьава ва лама,

Лама му мурадри, гьавагу пикрир.

КIивагу бур вищал, на заллу уна,

ТтучIава къабацIай, ми оьну дирир.

Оьрмулул бутIрая кIива зиракми

Ччаврил вакилталну гьан бувкун вичIан,

ТтучIава личIай так кIива – цив кIуми,

Гайннул зулмулуллив бюхъай на ивчIан.

ВичIан тIайла бувкми ттулла куклусса

Чапартал вичIату зана бивкIукун,

Инагу ххал хьуну, ина цIуллусса,

Навагу дакIнийсса хавар бавукун,

 

Ххари шара. Амма цIунил дард дагьай,

Тти ци иш бурвав, тIий, дакI кьуцIу хъанай.

 

№ 46

 

Дяъви бур ттул къюкIлил ттул яруннищал

Вий тамаша бансса рухсатрал ялув:

Му рухсат цихьри, тIий, къюкI дур буллай ччал,

Му къатIайлассар, тIий, буклай бур яру.

КъюкI дур хъарду буллай, цилли ина тIий:

"КъабуругантIиссар, – учай, – вих жавгьар".

Дяъвикартал-яру, ванищал ччаллий,

Жавабкарнал махъру буллай бур инкар.

Пикрирдал дурунни силистта* цIакьсса,

Цинявппа хIуччарду бивхьуну цачIу,

ХIукмугу бувунни аьдилсса*, хIакьсса,

Дяниватугу бан ва бутIа-бачIу:

 

Яруннин дулун вил гьайбат авурсса,

КъюкIлин, тIурча, ччаву вил дакIнивусса.

 

 

№ 47

 

Ттул янил ва къюкIнил дур кьутIи цIакьсса:

Цаннин буллу кьисмат цамунийх бачIай,

Вих ялугьлай буний ттул я, вих мякьсса,

КъюкIгу ганищала дацIавай личIай.

Вил сурат байран дур вай ттул яруннин,

Му мажлисрайн оьвчай къюкIлийн хъамалу;

КъюкIлилгу ца шадлугъ циннагу хьуний,

Яруннищал бачIай ччаврил хияллу.

Вил сипат суратрай я хияллаву,

Инава архнугу, дур мудан ттучIа.

Вил сипат дуссаксса ттул щугълурдаву,

На ура гайннущал, гайгу бур вичIа.

 

Яру шанайнигу, хьхьичI дур вил шакил*,

Шанашисса ттул дакI чантI чин дай ганил.

 

 

№ 48

 

Гьарица мюрш кьай-кьуй аьнт дурну цIакьну,

На, ссапар бахIайни, бав гьаксса ургъил,

Вихшалдаран буслай, марцIссар, тIи махъру,

Ссуй* увну гьан къаан лавмартсса цуркил.

Арцу-мусияргу  ххирасса  ина

Хъун буруккин ттувун бувтунни, ттул дус:

Ччинал ка дияйний бур вил ххазина –

Ттул шадлугъ ва ттул дард – дацинссар вил хъус.

Нава лавкьу гьаржлув ттун къалякъара,

Гивур, тIий, ттул дакIмур дарцIуну дуссар,

ДакIнил куртIмур хIужра на вин цIа чара,

Гьангу, зана хьунгу вихьрар ихтияр.

 

КIа цIакь хIужралийнгу вихшала дакъар:

Хъуслил гьарица дакI дайхха тамахIкар.

 

№ 49

 

Ца чIумал – дучIарча му чIун агарда –

Вил къарязишиву ттунна кIул хьурча,

Вил ссавур духлаган дурну ттул аьйрдал,

Ина ххал бигьларча гьарица ттул ша;

Ца чIумал, ттух дахьва му баргъ – вила я –

Бивтун, аьжаивну ттул чIарах нарча,

Ччавугу ччавуну къалирчIун, ссая

Дард хьуссарив, балглай хIисав хъанарча;

Ца чIумал вих хьурча ва ттулла кIулши

Ттуяту  вин  мюнпат  къабияйшиврий,

Дай* кагу гьаз дурну, дарча мукIрушин

Циняр ихтиярду тти вихь душиврий –

 

Кьаити: "Къалайкьра ина ттун," – уча,

Ттухь вил ччаву чIа тIун бакъа тIий хIучча.

 

 

№ 50

 

Цуксса къакьурчIирар аьрххилий унан,

Гьарца игьалаган авцIу кIаная

ЧIюхларча ва чIукIа багьтIатI хьу чурххан:

"Ваксса арх увцунна ттигу дусная!"

Увхсса ва авкIусса нагу бурттийсса

Балчан хIаллих най бур кIусса бущилий,

Цинмагу багьлай бур щак аьжаивсса,

Бурттигьу чIал хъанай чункIив акъар тIий:

Ласлай бакъар ганил мархь, на бивщусса,

Анжагъ ссибивзукун, хъит чай хъювсулну,

Ттун ттунма бюхлай бур ганил угь кIусса,

Ганин на бивщусса мархьнияр оьну.

 

Му угьлил ттул дакI дур дуллай оьлукъин:

Шадлугъ махъ личIлай дур, хьхьичI бур буруккин.

 

 

№ 51

 

ХIалал дитанссия гьаксса ттул ччаврил

Чал тарсъсса хIурхIашин, вичIату найни –

Мяъна цир вичIату дири уккаврил?

Никъа щун аьркинни вичIан ачайни.

Ссур баву ккаппану* чIалачIи чIумал

Га пакьир багъишла байма лякъайвав?

Бивгьуну нарчагу, бивщу марч кунма,

Мархь бищун гьуз тIийна нава акъарав!

Чалгу къабанссар ччал хиялданущал,

Бухьурча му хиял хIакьсса ччаврилмур,

Лехлай бачай бястлий му ламаращал.

Ччаврил ябухьгума буссар учинмур:

 

ВичIату нанийни, хIаллих бачувча,

ВичIан найни, тIурча, хъару ций хьувча.

 

№ 52

 

На хъуслил заллура, на ттуршамара*

КIула кIура дае – хъус хьхьичI хьунтIиссар;

Так гьаржа чIявуну на къатIитIара –

Нажагьшиврул тIааьн ябан ттун ххирар.

Мунийн бувнурихха тяхъа байранну

Шинал лахъишиврий так-тукну дусса,

Яхалий* надирсса* чартту усттарну

Буччайсса кунма, кIай ца-ца дирхьусса.

Вил аргъ ядай чIунгу хханссар ттул гьаржа

Ягу ххаллил янна мюхчан дай буцур*,

ЧIивисса мутталий так нажа-мажагь

КьатIув дуккан дайсса вив мюхчан дурмур.

 

Чанний – умуд бишин, дуний – хьун ххари

Каши ттухьхьун дулуй, дуаь вихари.

 

 

№ 53

 

Ссая бувссарвав, тIи ара вил чурххал,

Гьарцаннал дикIайсса ца-ца ххютрихха,

Вияту дагьлай дур миллион ххютал,

Лархьхьуссагу дакьар ца гамуниха.

Ургу Адонислух (1), куц бакъа вия

Дурсса сурат хханссар ганал ххуйшия,

Гьеленнул (1) чIаврдая тIар-ва-тIар бия,

Тти Юнаннай* шакил* вия данссия:

Ялун – инт, виварив – ссут ххуй дурччушин,

Ца ххютливу дур вил чаннасса гьайбат,

Гамуниву – дакIнил сахаватлушин*,

Гьарица къупливу ца-ца барачат.

 

Заннал гьар цIимилув бур вил базу. Так

Щил дуссар, вил кунна, хIакьну марцIсса дакI!

 

 

№ 54

 

ТIайлашиннаралмур накьичгу рутIи

Ххуйшиву ххаллил шай ляличIинура.

Цуксса авурсса дур ххуй хъункIултIутIи,

ТIааьнсса кьункьаллив ххуй дай хъиннура.

Аьйплуми тIутIалгу ранг тунтсса дикIай –

Кьанкь ххуйминнуяту личIи дакъассар,

Гъинтнил гъели мурчай ццуццуй тIий хъюлчай,

Къупру хIаясизну я-ябишайссар.

Так къачIалайнугу дур гайннуву тIал,

Гай ялун ххуйнугу, вива сакъатри,

ЛитIай ссанчIав дакъа. Кьанкь ххуйми тIутIал

Ажалдануватур дуккайсса аьтри.

 

Мукунна къалиян вил аргъ, ххуйшиву

Ми абад дуванна на ва байтливу*.

 

№ 55

 

ПаччахIтурал циняв гьайкаллал* мармар

Лахъи къалагайссар ттул назмурдаяр,

Вайннуву вил сипат тIунтIиссар пар-пар,

ЧIумул каниччул був кIялазурттаяр.

Гьайкаллу* дяъвилий эяллай дацIай,

Пасат бувну гьан бай усттарнал гьиммат*,

Гьич ччукъаччинтIиссар дяъвилул цIарай

Ххуттаву рухI дихьлай дурсса вил сипат.

Ххарххи ласунтIиссар ина ухьттанну

Оьбалдарайх бикIу, бивкIулийх бикIу;

Ккаккан бюхъантIиссар вища мяйжанну

Ахиратрайн диян нясивмур никгу.

 

Вай ттул шеърирдаву яхьу, дус, ина,

Бизан баннин жува кьияма кьини.

 

 

№ 56

 

Я ччавуй, чантI уку, уттагу дукку,

Ккаши-мякьлилнияр вил тия* байлссар.

Циксса диркIхьурчагу хIакьину дурку

Дукра, гьунттий лапва иштахI багьайссар.

Мукунна ччавугу: буччин барчагу,

Бувххун анкIа тIуннин, ккашилсса яру,

КьатIув буруглайнма буссар ялагу;

Ккик тIун къадикIайссар ччаврих мякьсса рухI.

Хъун хьхьирийн дуккувча цачIу бакъа ЧIун,

ЛичIисса зумардай жува кьабивтсса,

Жагьилсса лас ва щар, биян ччай цачIун,

Цаннайн ца ка тIитIлай, личIину ливчIсса.

 

ЛичIи хьу ЧIумун цIа кIинт диза ина,

Гъи шамлийну ххира хьуншиврул винна.

 

 

№ 57

 

На вил лагъ ухьукун, ттун вил мурадру

Щаллу бавунияр хьхьичIунсса цири?

Буюрдах ялугьлай гьан дурми ссятру

Ттул оьрмулув яла талихI бумири.

Сикъасай ва ттул дакI цIуру-кIуру бан,

Амру баннин ацIлай, чIун оьнна найни,

Цуксса кьурчIиссарив къабюхъай кIул бан

ЛичIишаву, ина ттухь "насу" чайни.

Къашай, къащи ккухIлай, вил иширттавух

ХIала увххун ачлай, ина чуври, тIун;

Къуману икIара на пикрирдаву,

Щищал гьан дайвав, тIий, ина вилла чIун.

 

На мяйжаннугура ччаврил авлия,

Вихь оьккир къачинна, ина ччимур ба.

 

№ 58

 

Заннал буруччиннав, на, вил лагь, нукар,

Вил хIаз-дялахърурдал хIисавртту дуллан.

Тания шийннайри ттучIа ихтияр

Дусса вил тIуллахун, вихун ахчилан?

ЦIурюкьлай икIара, чIу баннин ина,

Бакъа тIий ттучIава вил мажал, вил чIун.

Агь, дард духIай ссавур, ссал кабакьинна,

Ттуйра бювкьу байни, на угь-къак къатIун?

Ина винна чирчу бигардал сияхI* (1)

Ччийкун итадакьин бияла вихьвар,

Ччима багъишла ан, ччарча бан къия,

Мудангу ца вихьрар дусса ихтияр.

 

Ттул бурж, нану чиннин, вих ялугьланни,

Вил дялахърурдайгу аьйб къадулланни.

 

 

№ 59

 

КъадикIайния махъ цIусса ца цичIав –

Тти тикрал хъанайссар танира хьумур –

Цуксса ялурхъяву* нярай шайривав,

Цил ляхъан буллайни ччянива кIулмур?

Бургьил ца ххюттуршра лагма буккаву

Зана дуван хьурдай, на тIун икIара,

ЦIуницIа урувгун бух луттирдавун

Буккин ххуйшиврия чивчусса ххару,

КIул бан вил куннасса сипат дунъяллун

ТIиртIукун, аькьилтал ци тIий бивкIссарив,

Ххуймигу цумирив – жуварув, гайрив,

Юхсса цава царув, хьусса лаялун.

 

ДакI дарцIуну ура – гайннал цIа дайсса

Ххуйшиву къадиркIссар вилуксса лайкьсса.

 

 

№ 60

 

Чарттари зуманив щатIив укунма,

Цалла ахирданийн минутIру дур най,

Ца ларгний гамур шай, буллай дур жапа,

Абадул бяст-ччаллий – анжагъ хьхьичIуннай!

Дайхту, балугъравун духхан хIарачат

Буллай, аргъиравун дияй рухI думур;

Амма, талай духхай, духхин дай гьарзат,

Зеххай цIунил ЧIумул цилла дуллумур.

ТIутIул жагьилшиврийн ритай чIатIаракI (1),

Гъай учай (1) ненттабакI, ятIулну диркI чIав,

Лиян дай ххуй-ххуйми затурттил вирдакI,

ЧiиникIрал (1) дуцинсса къаритай цичIав.

 

Къашайссар ЧIумуща бан ца оьбала:

Вия цIа дай байт* бан хъамабитала.

 

№ 61

 

Вил симандалуллив къабитлатисса

КIу лавг ттул я лакьин жапасса хьхьуну?

Вин ччайну тIийрив ттул ккик ххиллалисса,

Ттуй хъяй вил куннасса ххют хьхьичI дарцIуну?

Вил рухIрив, кьариртун архну шардалу,

Вай ттул иширттавух хIала духлайсса,

Ттул карчI-таммалшиврул, ттул кьюкьалдарал,

Вилла сси-къащилул хъирив дизлайсса?

Юх, цуксса хъуннугу, мукссара дакъар

Вил эшкьи, ва ттулла дакIнивур эцIа*.

Ттулламур ччаврил бай яруннин къарал,

Ттулла хIакьсса ччаврил ара шануцIа.

 

Ина архссаксса, ттун бакъари шану,

ЧIалай ина чичIан хъиннува гъанну.

 

 

№ 62

 

Ттухрасса эшкьилул бунагьрал яру,

Ттул базу-базурду ва рухI дургьунни.

Му бунагьрацIа хьун къалякъай дарув,

Ганил ттул дакIниву кюру бувунни.

Дакъар щилчIав симан ттулнияр ххуйсса,

Ттулнияр бювхъу чурх ва дакI тIайласса.

Му кьимат муксса бур ттучIа бюхттулсса,

ЧIарав ишин лайкьсса акъар лагма ца.

Амма дагьанттуву ккаккай сси-къащи.

ТIартIсса ва гъав ларгсса лажин дур тиву,

Ттухрасса эшкьилийн дуклай дур къарщи,

Буслай мунин хIучча хъис къаливчIшиву.

 

Вил шиннах уруглай, ттуллами чIалай,

Ттуятува нава лявкъунна ккалай.

 

 

№ 63

 

ЦIана ттуйра кунна, ЧIумул ттул ччаврий

Дизланссар оьхIалну палачат* кару,

Оь кьакьан булланссар дирсса цIуцIаврил,

НенттабакI меж битлай, бутланссар щару;

БяличIан бувну цил кьинилул ссапар,

Хьхьунивун бизанссар жагьилшиврул ша;

Аргъ, интнища кунна, ЧIумул зеххинссар

ЦIанакул паччахIсса цил ххуйшивруща.

Му вяъда* бучIаннин, бару бав нагу,

Дайщун дансса ЧIумул гьарзат лияй тур –

Ттулла ччаву ядан къабюхъарчагу,

Дуснал оьрмувагу буруччин ччай бур.

 

Абадссар на чивчу лухIи ххуттаву

Жагьилнасса дуснал жагьилсса ччаву.

 

№ 64

 

Ххал шай, ЧIумул ххяппа дизлай, лиллайсса

Ттуршрахъул шиннардий яхьу ххира хъус;

Чарил бюхттул чIюйрду лекьан буллайсса,

Чарвитул* гьайкаллай* сси багьайсса куц;

Ххал шай ттун цIалхъансса, ккашилсса хьхьири

ПаччахIсса зумарду лурдан ччай, ххяхлай,

Амма, щин дух дуллай, кьянкьасса кьири

Ларгмур дучIан дуллай, дуркIмур харж дуллай;

Ххал шай ттун, гьарзатрал чIанлаялуншин,

Аргъгу аьявривух хIала дурхшиву;

Ва харапшиврул* ттун буллай бур бувчIин

Ттул ччавугу ЧIумул ласунтIишиву.

 

Му пикри ажалли, бан ливчIмур бур ва –

АьтIун, думуницIа къахьун нигьнува.

 

 

№ 65

 

Я чару, я чарвит*, я кьири-хьхьири –

Ми цири? Гьарзатрал заллури ажал.

Ххуйшиву заэвсса, назсса* тIутIири,

Лаяйххурав цил гуж ажалданущал?

Хьунссарив къизгъинсса му гьаллалущал

Лаян гъинтнил ницIал нахIу кьункьаща?

Бюкъахъайссар гьарзат лияй ЧIумущал

Лаян лахъ ххяллаща, хъун къапурдаща.

Агь, ццах бур няраву! Чуври лабитан

ЧIумул къатIа бизай ЧIумул жавагьир?

Чуври гуж лякъайсса бацIан бан цил ччан?

Щилли бан ххуйшиву ххассал дай ссихIир?

 

Му ссихIир бан дуссар ттул лухIи щекьи,

Яргну ядантIисса ттул марцIсса эшкьи.

 

 

№ 66

 

Вай гьарзат бухIаяр ажалва хъинни,

Ххал къахьун дугъри чув чIа тIий цадакьа,

Ва буллу махъ лиюй дарцIусса кьини,

Ва лайкьакъу лайкьнай хъяйсса нач дакъа,

Ва хIаядакъанахь иман чIатIаву,

Ва марцIсса душваврай зуна бишаву,

Ва камалшин* оьнал оьцIанил даву,

Ва чIуртун, чувнаяр хъун уллалаву,

Ва магьиршивулий бихьлайсса чидар*,

Ва аькьил дурккусса хIудул ччанналу,

Ва ахIмакьнайн тIаву хIакьсса аькьлукар,

Ва зулмулул хьхьичIух зийсса хъинбала –

 

Вай гьарзат бухIаяр, бигьар бивкIува,

Так дусная личIи на цукун хьува!

 

№ 67

 

Агь! Ливминнавату ва къауклайсса

Цала чирирдал чил бунагь шюшиннив?

ХIала излай, бунагь чIюлу буллайсса,

ХIаярал кIанугу бугьанна тIийрив?

ЧIаврдай жагьил рангру дуна сагънура,

Ссан аьркинссар дурсса дугъанну дуклан?

Ххуйшиву цурдагу тIутIи дунура,

Канил дурми тIутIах  циванни  луглан?

ЯтIупурх тIи чIаврду циванни чIа тIун,

Туннурдаву оьтту кьавкьун бунува?

ДурчIунни мяйжансса савав цIана ттун:

Пахру гьарзанугу, мяш ан ур ца ва –

 

Лавг гьантрал ххуйшия. Гьарнан эбратран

Яуллалиссар цув ва тIабиаьтрал.

 

 

№ 68

 

ХьхьичI заманнул сипат хханссар ва симан.

ТIутIайхгу дичайва тани ххуйшиву,

ЧIумува лирчукун, дирчIайва. Амма

КъакIула ххуйшиврун хIарам, къалпшиву*,

Ишлагу къадайва ранг мусил чIара

ЧIюлу буван чил бакI, куртIсса гьаттаву

Залуннал жаназа аьллай дунура.

ЛичIири шадшиву ва сипатраву:

Цил уттава буллай бур лавг замана,

Ххуйшия, дакъасса накьич, чIюлушин,

Чил жагьилшиву цил къадай хъямала,

Цилалуш дуллай чил гъинтнил щюллишин.

 

ТIабиаьтрал ккаккан дуллай дур циву

Къалпсса магьиршиврун хIакьсса ххуйшиву.

 

 

№ 69

 

Янин чIалачIисса вил базу-базу

Бакьин бан бучIия чинсса ца бакъар,

Вия цIарду дуллай бикIай чил мазру,

Душмантуралгума му тасттикь банссар.

Бур кусса гьайватран – лавайсса кьадру.

Цамур иш багьукун, гайва чил чIурду,

Гайва мазру цала вия дур цIарду

Зия дуллай буккай, бихьлай бакъурду.

Вил ххаллилсса дакIнил бару, тIар, хIайран,

Аьмаллал ххуйшияр, тIар, ххуйшивугу.

Хъинми хъанарчангу, ришлай дур гайннан

Вил тIутIал кьункьавух аьрсса кьанкьругу.

 

ХIайп! – вил сипатраха къалащай вил кьанкь.

Цан? Вил дакI дуну тIий аьварахъсса* ахъ.

 

№ 70

 

Вийн аьйб рутлатаву вил аьйб духхурав?

Ххуйшия мурдал дан – ламмамнал ишри.

Щак – хъатIур, лехлайсса ссавнил анттурав*,

Щак – ххуйшия чIюлу дувай накьишри.

Ина ххуйра, амма мазурдил, ппартран*

Данну, тIий, хъиннура бюхттул дай вил цIа –

ТIутIаву язими ххирассар шатран.

Лярхъуну дур вил дакI марцIсса интницIа.

Дайхха жагьилшиврун гьасса луркIанну,

ЧIарах ххуллу ласун вища бювхъунни;

Амма вий бихьлайсса хIусуд* бухьттанну

Вия дайсса цIардал байщун къабунни.

 

Бурушиннал ттангьа дакьассания,

ДакIурдил паччахI хьун вища хьунссия.

 

 

№ 71

 

На ивкIукун, дус, ттух макь марутIларда;

На кьакIрал дунъяллийн (1), кьариртун пана

Дунъялгу, лавгшиву бусай зангирдал

ЧIу къуртал хьуннина, хъамаитан а.

Ва хатI бивхьу кара хъамадитан да,

Вил дакI къума лаган дантIий духьурча;

Ина пашман шаяр, ттул аьзиз, хIатта

Вин дакIнийн увагу къаагьну ттун чча.

Нажагь бакIрайн багьну, шеъри бувккукун,

Ина тикрал дуллай ттулла цIа къачча,

ИвкIуну мукьахгу, луххайнгу увккун.

Вил ччаву аьювча ттул чурххиращал,

 

Гьарзат цинма кIулсса шярал дуниял,

Вил хажалат ккаркун, жуйра хъяйнияр.

 

 

№ 72

 

Ттуву ххуй дизансса ци дия винна,

ИвкIуну мукьахгу мукссава ччисса,

ТIий, цIухлахи баяр, хъамаити на,

КъалякъинтIиссарча зат, вари чинсса.

Хъин аьмал бу щялмахъ букъабувсъссаксса,

ЦIитI бивкIсса тIайламур бусан багьанссар,

Лайкь хьуссаннуяргу хъиннура лахъсса

ЦIарду къадулларча, на ссал багьассар?

Агар вилла хIакьсса ччаву кIул дангу,

Му шилтагъшиву* дан багьлай бухьурча,

Кьюкьин буллайнияр инагу, нагу,

Ттул чурх бувччу кIанай ттул цIагу дучча.

 

Ттиннин ссанчIав бакъа оьрмугу бувтун,

Тти цIарду дулларча ина, начри ттун.

 

№ 73

 

Вин чIалай духьунссар ттуву шинал чIун,

Эяв лелуххантрал балай бяливчIсса;

КIачIа дурксса къяртрай цивппалу ливчIун,

Так-тук зурчIай тIутIи чIапIив меж бивкIсса;

Вин чIалай бухьунссар ттуву маркIачIан,

Лагабургьил хъачIних лешлаши чани,

Ягу хъатIан, кьини дайсса дяличIан,

Гьарзат дигьалаган дишайсса шаний;

Вин чIалай духьунссар ттуву яргну цIу,

Лувгу жагьилшиву лах-ххиттуйн дурксса,

Щалиххан къавхьусса хияллал бувцIу

Ажалданул шану, жанну дуркусса.

 

Му чIалай бухьувкун, ччаву дуручча,

Мунин итадаркьу чIун чансса дурча.

 

 

№ 74

 

Аммарив рязи хьу: зат залукIрангу*

Дакъана, увгьуну, бирибат увну

Гьан увкун, ттуяту личIанссарагу

Вай ххару бакъасса цир дусса, туну?

Му за бувчIуну махъ, вин бувчIинтIиссар

На хIакьмур ттул бутIа вин цIа кушиву –

Вин дусса ттул рухIри, ттул ххуймур бутIар,

Аьрщаран аьрщимур бутIа бувшиву –

Кьаркьала, дукайсса гьаттал кьакIилул,

Кьаркьала, оьрмулул дукьлин ккаллисса,

Ца щуну диххайсса чIуртуннал чIиллул,

Хъамадитан шайсса, хIайп къатIий, вища.

 

Ва къячIи дикIувча щаллара танин,

Ванил вив думурдив личIлачIиссар вин.

 

 

№ 75

 

Кьаркь лухччинун рахIмат, лякьлун зад кунна,

Вай ттул пикрирдангу ина аьркинна;

Вия бив неъматрайн ура къюллайна –

Мукунма чIиппирнан ххирар ххазина.

Жагь, кайпчинал кунма, бара на ххара,

Жагь хъуслицIа къаан ура щаккирай,

Жагь вищал халват* хьун хьурдай, учара,

Жагьгу ттула давран мяш бан ччан бикIай;

Цал увччихху шара хъатIийнияргу,

Цалгу вих урган ччай багьай ца ккаши;

Вищал бакъа талихI ттун къакIулнагу,

Му бакъа цамургу къаччар ттун арши.

 

Гьантта, кьини тIий, бур оьрму най укун,

Жагь давлатлу шавай, жагь шярайхукку.

 

№ 76

 

Ттул байтливу* хъисгу цIушинна дакъар,

Пикрилул накьишрив дакъар хъиннура.

Цанни шеърирдавун къабутан ца пар,

Ишла дан цIусса куй, личIисса тура*?

Дур кIайннул мяънагу мудан цара ца,

Цил лаххиягу дур дягьулул янна.

Циняв мукъурттиву дикIай ттулла цIа,

Гайннулгу аьлттусса дур дана-гьана*.

КIулли, дус, ушиву вия чичлайна –

Ттул хIучча ва далил* ина ва ччавур.

ЧIалайгурив ура на дух лахлайна,

Ттигу харж дуллайна хьхьичIра харж думур.

 

Баргъгу цIушай, бух шай, цуппа бусса цар,

Ттул зумув думургу анжагъ ца вил цIар.

 

 

№ 77

 

ЧIун нахIакь найшиву ссятрал ккаккан дай,

Дагьанттул – лаглайсса вил жагьилшиву,

Чича махъ аькьилсса вай марцIсса чIапаIай,

Кици чил ласланссар вил ххуттардива.

Дагьанттул вин гьарзат дюкьай гьаттаха

Лархьхьусса жигратIру чIалачIи дайссар,

Бацлай лахIзарду* вин буллу гьантраха,

Оьрму най бушиву ссятрал бусайссар.

Чича, вай дачIрасса чIапIал вин дакIнийн

БутантIиссар винма хъамабивтмургу,

Шинну ларгун махъгу хьунтIиссар лякъин

Вил нярая лирчIсса ирс дусса лугу.

 

Ми затру аьркинссар ччя-ччя зузи дан,

Хьунссар винмагу хайр, лугу авадан.

 

 

№ 78

 

Муксса гьарзану вихь: "Музай," – тIий ура,

Шавкь рутара ина ттувун чIявуну.

Ятналгу хьуну дур мура му тура* –

Шеъри чIюлу байсса вил цIа дирхьуну.

МазкъакIул балай тIи ув вил яруннил

Леххан лахьхьин бунни элму къакIул ттун,

Леххан кIулнал хъару хъуни дурунни,

Магьиршиву дуллай кIилийну бюхттул.

Ялагу пахрулий икIан лайкьри ттун –

Лаларсуманан шавкь виву лярхъусса:

Цайминнан так магьир махъру кIулли тIун,

Му авур – вил давур, так чIюлу дурсса.

 

Ина гьаз дурунни ттул магьиршиву,

Чаннал ххиен дуллай ттул аьвамшиву*.

 

№ 79

 

Кумаг чIа тIи чIумал на вихь навалу,

Анжагь ттул байт* бия пар тIий магьирну.

ЦIанакул лиллай бур ттул бювчIу ххару,

Музалул ттун кIану буллай чIиппирну.

Цама шаэрначIа ттуяр пагьинсса*,

Ххирай, вил эшкьилул кюру бувну бур,

Амма му шаэрнал гьарца чивчумур

Вихава бавцуну, винмар цIа тIисса.

ВичIан таначIату дуркIсса ядигар*

Вил тIабиаьтрахар танал дарцусса,

Ца ххуйшиву, ца махъ къалякъинтIиссар

ЦачIа, вичIатува къалавсъсса, цIусса.

 

ТаначIа думургу гьарца зат виллар,

Барчаллагьгу лайкьсса анжагъ ца винмар.

 

 

№ 80

 

Ттул яхI гъагъай, Заннайн, вия чичлайни,

Ттуярва ххуйналгу чичайсса кIулну;

Мазрай къурхъра дагьай, санаъ* ккалайни,

Танал гьар мукъуву кьуват ххал хьуну.

Амма хъунма хьхьирий жами бунугу,

Пардавртту тIиртIуну бигьлай ухьттанну,

Ттул къаехъранссагу* – цув чIивинугу –

Кьасттирай бачирча, хьунтIиссар кIану.

Ттун чансса кабакьи – на къаоькьанна,

ЧIанулун насувча уклайма ччаллий,

Я на оькьанссара – апатI  багьана, –

Та гьанссар бивгьуну щатIайх ххаралий:

 

Цал бацIан, на ивчIан чичру духьурча –

Ччаву ттун ажалли – нясивмур хьувча.

 

 

№ 81

 

Я на виха чинссар зума-марсия*,

Я ина букканссар на уччинсса хIатI;

Амма къадукканссар вил цIа дакIния,

КъалирчIун махъгума ттул чурххая зат.

Гьаттал увгьукунгу, вин буссар бусрав,

Уттара дурну махъ ва байтлил* вил цIа;

Ттухрив ялугьлай дур, гьарнах кунна, гьав,

Абадлий бат ансса, ивчIарчагу цал.

Вих бивщу кIялабарз на чирчу назмур,

Ттигу къаувналгу дуккавантIисса,

ЦIана сагъми цучIав къаливчIун махъгур

Гьарца мазрай ккалай дикIавантIисса.

 

Инсантал, буссаксса рухI дусса зумув,

ЛичIаншиврул вил цIа чивчуссар на му.

 

№ 82

 

Ди, щар къабувцуссар ина ттул Муза,

КIулли; муниятур, винма цIа куну,

Цайми шаэртурал чивчу ччимур за

Ина кьамул байсса, пикри къабувну.

Вил кIулши камилла*, гьайбатгу кунна,

Лащанбавурттаяр на виха дурсса.

Мунияту ура чалиш уклайна

Ляхъан дан сипатру яргсса, цIу-цIусса.

ПасихIсса бяст-ччаллу кьабивтун махъри,

Ттул ххирай, ттул аьзиз, бучIисса буслан

Мяйжансса дусшиву мяйжансса дуснан

Мяйжанну ххуй дизан дувансса махъру.

 

Цал оь бакъа чIаврдай дугъанну бюхъай

Ххуйну дакьин, виннив ми аьркин къашай.

 

 

№ 83

 

ЧIюлушиннах, ттяйлун гьарналгу дайсса,

Мюхтаж къадизайва ттун вил ххуйшиву –

БювчIу мукъуттияр шаэрнал чайсса

Ттун ина цукссагу лавайсса ххива.

На кьаагьну ура, цIу шаэртурал

Кунма, къантIа къабан ттулламур кьалан,

Сипат ххуй данна, тIий, оьрчIира къадан –

ЛичIувча ххуйшиву ххуйшивунура!

Вин бунагь чIалай бур кьаагьавриву.

Ттулла цIа машгьур дан бажар къабуллай,

На пахъ агьра ядан му вил ххуйшиву,

Гайрив, сагъ анну, тIий, бур вин гьав дуклай.

 

Циняв шаэртурал санаэрттаву*

Дакъар цIу, дуссаксса, дус, вил иттаву.

 

 

№ 84

 

Щищари бюхъайсса вай мукъурттияр

Дугърину учин: так ина инара?

Щил давран-ххазинар ххуйсса вилнияр?

ЩилчIаввагу гьаржлув бакъассар, чара.

Мукссава нукьсансса* кьалангу бурвав,

Вил машгьуршиврия цIа дан къашайсса?

Амма къалякъинссар, цIа дайни, цичIав,

Так ина инара, чаврияр лайкьсса.

ТIабиаьтрал цилла дуллумур хIакьну

Ляхъан дуллай, дува сурат мяйжансса,

Мунил машгьур байссар му дурнал аькьлу,

Мури сурат даврил кьяйда хIайрансса.

 

Ина зукьлурдаву биша бухьттангу,

Ххирарча вин цIарду дуллан баштанна.

 

№ 85

 

Ттул маз бувхIу Муза бур лап иминсса;

Лагмаварив – чIурду виясса цIардал,

Мусил кьаландалул чичин бучIисса,

Ляхъан бан шавкь дуртсса циняв Музардал.

Ттун ххирар ххуй пикри; гайми ххуй махъру

БювчIан буллай буссар, чичлай вия гимн,

РухIираща шаймур бусан ччай лахъну;

На, цIансса кашишнал, учара: "Амин".

Ми цIарду бавний, на "ди", "гьай-гьай" чаврил

Ялун ттучIатува ца за ххибайссар,

Мугу шугълурдаву: вихсса ттул ччаврил

Махъру махъун бичай, хьхьичIрив бур асар.

 

Кьадру ба: чил – мукъул ссихI бигьаврихлу,

Ттул – кьабагь щугълурдал хIакьсса ччаврихлу.

 

 

№ 86

 

Танал кьуват бусса къудур назмурдал

Бигьлай нанавриллив кьакьан дурсса ня,

Ниттил лякьлув кунма лявхъу щугълурдан

Цивура гьав дурксса хханссархха цIана?

Танавун шавкь рутай хьхьунил жиндраллав,

Цала жандалуллав на увсса гъагъан?

Я танал, я жиндрал гуж лаяйххурав

ДяличIан дувансса на дурцу макьан!

Юх, я танал цала, я уртакьтурал,

Хьхьувай танал аькьлу авлия байсса,

Ухкъаайссара на, я дакI къудурнал

ХьхьичI на акъассара хьхьара уккайсса.

 

Так тай ххуттардиву вил симан ккаклай,

На къухъна ацIара, ттул яхIгу гъагъай.

 

 

№ 87

 

ХIалал ити, на лайкь акъану махъ вин!

Виламур бусрав бур вичIа биялсса:

Кашидакъун лапва вил багьа лахъри.

Къурталссар утти ттул кьутIи вищалсса.

ТтучIа ва ххазина, ва давран чари?

Щилли пишкаш дурсса ттун ва ядигар*?

Давран буллуссагу ттун инавари,

Тти патент сан къабан вихьрар ихтияр.

Ина дуллуна хъус, къакIулна винма

Вила – дулул ягу ттул – ласул багьа,

Махъуннай ларсунгу инара хъина,

ТтучIанияр хъинний паракьат дан га.

 

На вишал уссаксса шанавух ияв:

МакIра – хIакьсса паччахI, кIихьра – ца цучIав.

 

№ 88

 

Винма ччан бикIайхту санакъул ан на,

Ягу янин ккавккун къаччарча вин на,

Ттущала дяъвилий вихлу укканна,

Вилмур цIа марцI данна, аьй ттуйрар чинна.

Ттун ттуйрасса аьйрду щаллуну кIулли.

На вил чул бувгьуну, бусарча хавар,

Баябур дуллайсса ттуллами тIуллу,

Циняннал вил лажин кIяла дантIиссар.

Навагу духхинссар му къел даврия:

Ттулла ччаврил щугълу вийн бутаврийну

Ттунна нава ура дуллай цIунцIия,

Вин хайр буллай, ттунма хайр шай кIилийну.

 

ДакIнил дус, ттул ххирай, нава вилара,

Аьй ттуйра дикIувча, вин шаяр зарал.

 

 

№ 89

 

На, ттуй аьйб хьуну тIий, кьаитав, уча,

Навагу му бювкьу тасттикь баннача;

На аьрччассар, уча, вил махъ, вил хIучча

Мяйжан бан, тIайла бан тIунна на аьрчча.

КъахьунтIиссар вища, ттул аьзиз, бувчIа,

Дя ина лирнугу, оьцIанил ан на,

Наванияр ххуйну. Вин ччимур хьувча –

На жула кIулшиврул ахир дуванна.

Вия арх уцанна, кIицI къаданна цIа,

Жува дусну бивкIсса махънан кIул къабан.

Учача, хIуду ур, хьусса нярацIа,

Так зума-ккарччулун вил цIа къадагьан.

 

Укун уссара на, ттуйна къарщина:

Ттунагу къаччиссар, дус, вин къаччима.

 

№ 90

 

Вин на къаччан хьурча, хьувча вацIана;

ЦIана, ва дуниял талайни ттущал,

Инагу хIала хьу, рища, лахIан а,

Цахьу кьадарданул ттуйнсса сситтущал.

Агар ттуща хьурча вай дардру бас дан,

Марищара дух дур цIуцIаврийх махъа;

Нясив къабаннавча, къахьуннав кьасттан

Хьхьувайсса мурчая кIюрххилсса чявхъа.

Гьарча, ттива насу яла, махънияр,

Дияннин цаймигу кьурчIишивуртту.

Ялар бувчIинтIисса, ина гьаврияр,

Бюххансса буруккин бакъашиву ттун.

 

КкурхIуния мукьах вил цIаний хIасрат,

Ттун цамур дард духIан къахьунссар захIмат.

 

 

№ 91

 

Цаннал ххаралун бур цумусса* нясав,

Ваманал гуж, давлат, гьунар пагьинсса*,

КIаманал къарчигъай, бахIли ва бидав

Я, къадаркьунугу, янна сийлийсса.

Гьарица каснал бур цала-цала хIаз,

Яла кайпмур циняв неъматирттаву.

Амма ми цавагу къабизай ттун хас.

Ми циняннун кIанай ттул дуссар ччаву.

Къачча цуму* нясав, тухум ттун къачча,

Къачча бахIли ккаччи, бидав, къарчигъай,

Къачча ттун гуж, давлат, сийлийсса парча,

Анжагъ вил ччаву гьар ттун миннун кIанай.

 

Так му бахтливува бур ца балагу –

Вища хьунссар ттуя ан пукьарагу.

 

 

№ 92

 

ВицIава хьун а на – мури ттун оьмур,

Ттул оьрмулул бази хьунтIисса миккур;

Вил ччаврийн хъарнува буссар ттул оьрму,

Вил ччаву дирчIаву – му ттунгу бивкIур.

Ттун оь балаллуя дард цири, гьула,

Яла бигьамунихь духьурча ттул жан?

Мукун аьламатсса ахIвалданулла

Вил ттюнгъа тIуллая на увсса мюхчан.

Вил куклушиврия ттун дакъассар нигь,

Вил хаиншиврулла ивчIарча ивчIан.

Агь, лякъав хIикматсса цIа дусса талихI –

ТалихI дуллан ччаву, талихI дулун жан.

 

Амма дурвав кьини, хъювхъу къакусса? –

КъакIуллихха ина хаин къавхьусса.

 

 

№ 93

 

Хъинни, вил марцIшиврийн вихну икIанна,

Хъяврин хьу лас куна; пиш чарахха ттухь,

Дарчагу ттущалсса ара даххана;

Яру ттух бур, дакIмур дунугу кьатIух.

Энад бакъассаксса вил ярунниву,

Ара лияврий на цукун вих хьува?

Ца-ца сиппатраву сситтугъуншиву*

Аьлтту хъанан дикIай цал ургайхтува.

Вил симандалуву даиман ччаву

ДикIан ялув ссавнил хIукму бувну бур,

Вил пикрирдаву ва вил аьмаллаву

Дуссарагу анжагъ ца нахIушивур.

 

Вил ххуйшиву нацIур – хханссар ХIавал гьивч  (1),

Вил сипат ва цил гуж бахIлай бакьар гьич.

 

№ 94

 

Ччи-ччимур  къабайма,  бюхълай  бунува,

Оьбала къабайма, бияла буна,

Сукку къатIий, бявкъу кьун куна, цува,

Цайми сукку буллай зузи буллайма –

Ялув ссавнил ихIсан* нясив дурмари,

Дунъялул давлатрал чумартсса заллур,

Гьарица иширттал ялурзу гари:

Махънал барт бигьайсса ганалмур амрур.

Гъинтнил ххаллил тIутIи, гьай-гьай, гъинтнилли,

Шайсса ва дирчIайсса цурда дунугу.

Амма аьйплу хьувкун, цияр ххаллилли

Къурув ххярхсса ччимур оькки урттугу:

 

НацIумур кьурчIи шай, ажал бивукун.

ЦIинцI-урттуяр оьккир тIутIи, лирукун.

 

 

№ 95

 

Ца чIюлу дарахха ина кьюкьала,

Вилла тIутIул цIанийн ххют рутлай дуна,

ХъункIултIутIуй хьусса тIалданул кунна.

Агь, ницIаву кунма бунагь ябара.

Вил оьрмулул хавар бусай марзурдил

Бакъурдугу бишай вил дялахърурдай.

Амма гъиватирттал*, шярал мукъурттил

Вил барачат бусса цIа чапал къадай.

Вил чIюлу чIалъаьлув* мина дирхьукун,

ЛадикIлай дур гиву лияву, зуна,

Вил ххуйшиврул пардав хьхьичIух дуртукун,

Ххуй чулий ккаклай бур махъминнан бунагь.

 

Ява мугъаят хьу, дус, лияврия:

Къуркъа байссар сситтул чаннаннил тия.

 

 

№ 96

 

Цаннал, вий аьй хьувкун, жагьилшивур, чай;

Гаманал, вин ихIсан* дялахърури, тIар.

Цаннан аьй, гаманан ихIсан ххирассар,

Вил аьйрив ихIсанну вичIан зана шай.

ПаччахIбиканий къалпсса чару бу кIисса

Пар тIий бикIай, алмас дирхьумур кунма,

Агана къел дарча ина хилипсса*,

КIура дарну лякъай тIайламунийн га.

Циксса кьатI кьабанссар оь бурцIил ссиру,

Ссилул куцлийн цуппа кIура баярча;

Вила хъирив циняв лагмалавгцири

Бачин бан бюхъанссар вил кьудратраща.

 

Ди! – Къабувнугу ттун ина ччиссара,

Вилмур ттул, ттулмур вил – сий жулла цари.

 

№ 97

 

Жува личIи хьу чIун кьуру кIи хханссар –

Ххуйра-ххуйсса шинал ахир ганил дай.

Кьини цIан ларгунни, бувкIунни замгьар,

КIачIа дикабир бур кIани-кIанттурдай.

Му хIаллай, гъи ларгун, ссутгу дуркIунни

Хъуни гьивурдащал, буллугъирттащал.

Мукунна дикIайссар, личIарча кIуну,

Ччяни ласнацIа хьу жагьилсса щащар.

Ттунмарив му буллугъ оьрчIаха лащай,

Ниттил лякьлувува хьюлу-ятинсса.

Гъели гъи, лелуххант вих бур ялугьлай,

Гъиравагу бакъа балай учинсса.

 

Балай учирчагу, аьсивсса бур чIу,

ЧIюхлай дур ганиву кIинтнил дяркъу чIун.

 

№ 98

 

Жува личIи шайни, интту чIун дия,

КIусса ЗухIалгума* (1) пиш тIутIи байсса,

Лахлай апIрил зурул щюлли лаххия,

Гьарзат жагьил дайсса, рухIгу дишайсса.

Так я лелухантрал ххуй макьаннаща

Гъинтния ттухь магьа къавхьунни бусан,

Я кьанкьру нахIусса оьрчIи тIутIаща

Къархьунни ария цирда риттун ан.

ЯтIул хъункIултIутIал къаара хIайран,

Тамаша къадизай кIяла лилия:

Ми дур вил чанная дизлайсса туран,

Ттун кунна, миннунгу шавкь дуссар вия.

 

Дус, ина архссаксса, дакIниву дур кIи,

Вай вил ххютащалгу бара так тIуркIу.

 

 

№ 99

 

Ччясса банавшалухь иттахбишу бав:

"НацIу цуркуй, чая вин кьанкь нахIусса?

Ттул ччаврил ссихIвагу ина къабацав,

Вил гъав лавгсса чIапIайн му ранг дуртIусса?

Хъямала дурхьунссар ттун аьзизсса чIав".

Вил каруннил ялув сус дав лилия;

ЧIарарал ялув дав дарчин баябур;

ХъункIултIутIуйгу на бишав мурия*:

Ца дур ятIул кьякьа*, кIяла дард – гамур,

Шамулчинмур, тIурча – кIирагу дацу,

Ялунсса гъараран* – вил ссихIгу ганин.

Аммарив му цурклин таммихI бур – ацIу:

КкухIланссар цув, шатта багьну, дирчIаннин.

 

ТIутIив гьасса ккаркссар, амма хъисвагу

Виха цурк къабувсса дакъар царагу.

 

№ 100

 

Агь, Музай, чув бура, балай байбиша,

Винма миксса зару лахьхьин бувнаха!

Юхсса вилла кьуват харж хьурив вища,

Кьювкьу балайрду тIий аскиманаха?

Къайгъу бакъа Музай, тти балай уча

Балайлул хIал кIулнахь ва кьадру бунахь,

Вихьхьунна дулайнахь махшил* ва хIучча,

Шюша аьдада чIун гьан дурсса бунагь.

Ххира симандалух, шанаши Музай,

Буругу. ЖигдатIру ккаккарча винна,

Рихшантчи хьуну, му хъямалашинна

Дай ЧIун дащуй диша кIани-кIанттурдай.

 

Машгьур дува ччаву, оьрму ссуй* баннин,

ЧIумул чапхунчитал ялун бияннин.

 

 

№ 101

 

Агь, таммалсса Музай, бурив вин бадал

Ххуйшиврувсса хIакьмур инкар баврихлу?

ХIакьмур ва ххуйшивур ттул ччаврил кьарал,

Вар, вингурхха лайкьсса миннуйн дакI вихну!

Мунийн, Музай, вища жуав дан хьунссар:

"ХIакьмур къабикIайссар оьрчIи-кIурисса,

ЧIюлу къадурнагу, ххуйшиву ххуйссар.

Ххуйшиву ххуй дуллан ссанни аьркинсса?"

ЦIа да, къачайча тIий, къачин махъвагу –

Къалайкьссар: дан цIагу, чичин санаъгу*

Дуснал буржри; ялар хьунтIиссарагу

ЦIа сагъну личIан дан, гьав лирну махъгу.

 

Бува му иш, Музай, на буслай ура

Дуснал цIа абадлий ядансса тура*.

 

 

№ 102

 

Ккаккан къадарчагу, ттул ччаву хъуннар,

Ябихьлан къаххирар ттун дакIнил асар.

ЦIа дуркун, майшан тIи хъуслия кунна,

Му ччаву къашайссар, му марцIсса машар.

Жулла эшкьи цIуний, вищал на интту

Хьунаакьайссияв, дурцуну макьан.

Булбуллалгу бищай балабан гъинттул,

Буллугъ ссут дуркIукун, тихунмай букьан.

Хьхьунилмур тIин-лазат зия къашайссар,

ДацIан дурну махъгу га къумасса гимн,

Так, гьарнал руцлайни, ций ляличIи пар

КъаличIай: га дуккай лархьхьу туралийн*.

 

Навагу бацIан бав ва ттула балай,

Ина бизар къахьун, гьармудан баллай.

 

№ 103

 

ХIайп, кьаридшиву* цир ва ттул Музалул,

Ккаккан бан хьунссия цила пагьму тти:

Ттун бусан дакIниймур лавайри багьлул,

Ттинин бувсмунияр язи мукъурттий.

Агь, къачичлай ур, тIий, мадара ттуй аьй,

Ма, ласи дагьани, ххал дува шиву

Ттул пагьму бакъасса яхъасса ххуттай

Кьюкьала дуллайсса вилла ххуйшиву.

Дакьин дан, даччан дан камилсса* сурат

Кьаст лахIлахIаву – му бунагь бакъарив?

Дакъана ттучIара мукунсса кьудрат

Вил авур, вил гьунар аьч бан шайссарив?

 

Вил симан, хъис ххуй дан къашайсса ттуща,

Ялу-ялун ххуй дан шай дагьанттуща.

 

 

№ 104

 

Хъис личIи къавхьунна, хьхьичIва-хьхьичI ттул я

Вил яруннийн, аьзиз, тIайла бавцIния

Шихунмай. Шамиллар кIинтнил вацIлуя

Ликкайсса къудурсса гъинтнил лаххия.

Шанна инт кьункьалгу, аьтри укунна,

Янхь тIисса дурккунни ссутнийн хъахъисса.

Так вил ххуйшиву дур ттигу мукунна

Вил жагьилшиврущал, мудан щюллисса.

Ссятрах хIисав ласлай, цифралучIату

ТIиму нанисса куц чIалан къадикIай,

Мукунна вил ранггу, аргъгу вичIату

Ттул янин чIалай дур сукку хьун къаччай.

 

Ххуйшиврул аргъ ларгссар ина аннина;

Вил ххуйшивруннив нигь дакъар, на чинна.

 

 

№ 105

 

Путпарастлугъ*, чай, тIар, ятнал ттул ччаврийн.

Пут-буркIна* ххай бурвав гайннан ттул ччисса?

На анжагъ ччаврия балай учаврийн

Бувнурхха инсантал мукун тIутIисса.

ХIакьину хъинбала, гьунттий хъиншиву –

Вари ттул назмурдал баламат* мудан.

Му цалийшивур ттул ляличIишиву –

Ччай бур ххуймур аьч бан, оьккимур арх бан.

"Ххуйсса, хъинсса, марцIсса" – вари ттул хIучча,

"Ххуйсса, хъинсса, марцIсса" – лагал* да, ччарча,

Вай шаннагу мяъна цалийнни дучIан,

ЛичIи-личIи хъанай, хьурчагу кьачIа.

 

Ххуйшиву, хъинбала, марцIшиву – чачун

ЛичIину дикIайссар, вичIа дур цачIу.

 

№ 106

 

Таварих ккаларча хьхьичI заманная,

Ххуй-ххуйсса балайрдай, хавардай бикIай

Танива ливтIусса хъин вирттаврая,

Исвагьи хъанния санаъру* дуллай.

Царай ка-ччан, мурччив, я-иттацIантту

ХьхьичI шай, айивхьукун ми махъру ккалан,

Мукунна машгьур дан ххирасса цIа ттун

Аьркин хьунссар мува аьнтIикIа кьалан.

БучIантIи наслулун эбратран кунма,

Магьирну чивчуну бур гьарца хавар.

Аммарив загьирсса* янищагума

Вил ххуйшиву дурчIин бювхъуну бакъар.

 

Утти жул яру бур бан му тамаша,

Так цIа дан пасихIсса маз бакъар жучIа.

 

 

№ 107

 

Я ттулла нигьаща, я гьарзат загьир

Дан ччисса идавсъсса рухIиращагу

Къашайссар кIул дуван ттул ччаврил ахир

Хьунсса чIун, цил ахир оьссар, тIурчагу.

Бат къавхьуннихха барз, бувгьуннича тIий,

БувчIултгу ливчIунни цайва цивппа хъяй.

Гьарца зат цIуницIа дур умуд чIа тIий,

Зайтундалул* тIутIи цIуданмур буллай.

Ажалгу бух бувну, хIакинсса чIумул

ЧантIа тIутIи дунни ттул дакIнил ччаву.

ЦIансса агьлу ливчIний ливккунма оьмур,

На сагъну уссара вай шеърирдаву.

 

Вайннуву на вилмур цIагур дирхьусса,

ПаччахIтал бухлавгун махъгу яхьунсса.

 

 

№ 108

 

Цир няраву бусса щекьиран лайкьсса,

Ттинин къабивкIун, тти дакIний бишинсса?

Ттинин къаувкусса цири лякъайсса

Ччаврил вия чинсса, вия чичинсса?

Бакъар цичIав, ххирай, бур так ца ва за:

Ина анжагъ ттулла, на вилла, тIисса

Махъру, дуаь кунма, чара цIуницIа;

Духмунийн дух къатIий, кIицI дара вил цIа.

ЦIулаглай цийнура цурда гьармудан,

Я аргъ лаглагаврил, я хъуннар шаврил

Дард гьич къадувайссар абадул ччаврил;

Цища ЧIунгума шай хьхьичIух зузи дан.

 

Ва куццуй сагънура ччаву личIайссар,

Тти га диркIуссар, тIий дуна ЧIун ва тIар.

 

№ 109

 

На лавмарт акъара. На хаин хьусса

Ххан бикIай хьунссар вин, акъа тIий чIарав.

Вил ссихIиравурхха ва ттул рухI дусса,

Ттуятува нава личIи шайххурав?

Му ттул ччаврил къаттар, лавгсса чIумалгу

Навара махъунай зана икIайсса,

Бази бувсса куццуй – къавхьуну чIалгу,

РутIлай кьурчIи макьгу, ций аьйб шюшайсса.

Гьарцаннангу хасъсса ца хьхьарашиву

Ттул оьттув дунугу, вих машаванна,

Тти ттун хъама диртссар, тIий, вил хъиншиву,

Мукун аскисса тIул къадайссарча на.

 

Ттул тIутIий, хавссар ва дунъял щаллара,

Ций ттул думурдагу так ца  инара.

 

 

№ 110

 

Ина тIайлассара, увинчи хьуну,

Чил зума-ккарччулун агьссара нава;

Алвагьми асарду бахлай кьювкьуну,

Дурссар духмур аски, дуллай цIу ччаву.

Ина тIайлассара, на ятма куна,

ТIайламуних ивкIра зунххи уруглай.

Тти бувчIунни, – аьйкьлай ивкIунгу уна –

Вияр ххуйсса ца рухI дакъар, ттул ххирай.

Тти гьарзат къурталссар; на хIалал ити,

Ххишала тамахIкар къахьун тIий ура,

На вин къаччан бикIан къабанна утти.

Ччаврил зал, тти ина ттулгу заллура.

 

Нагу кьамул ува някI ссавнил чIарав –

МарцI ччаврил бувцIусса вила хъазамрав.

 

 

№ 111

 

Агь, ттул ялувравкьай дащуй бихьлайсса,

Цув ттул оькки тIуллал залла, тIи Кьадар?

Жяматрай  дюъ  дихьлай  ция  дияйсса,

Жяматрал хIакь бакъа, ттун цичIав дакъар.

Ва пишалул, бувксса на ан баябур,

Сирбуккул я рангщул каруннай  кунна,

Ттул дугърисса дакIний ттангъа дуллай дур.

На марцI хьун, цIууккан, лажин, рахIму ба.

На оьсса цIуцIаврил увт азарлура.

КьурчIисса бур, куну, анцIукь* къабувну,

На хIачIанна лукьма* кьурчIи даруврал,

Нава тIайла ан був таммихIри, куну.

 

Ттул аьзиз, ттуйн вих хьу, ттуй цIими бува,

Вил цIими гьассар ттун хъин дан аькьува.

 

№ 112

 

Ттул ненттабакIрайсса кьякьалул* мугьру

Анжагъ вил ччаврилли буллайсса бювчIан:

Ттул дакI дан, бат хьун бан вай кIусса угьру,

Вил цIимир бияйсса гьарзат бухIучIан.

Ттул архъа, чулбищу так ца инара,

Ччарча да аьй-бювкьу, ччарча да цIарду,

Цайминнан ччянива на ивкIуссара –

На чаннаннил бакьав ттула асарду.

Кьакьалувун бичав на ми къайгъурду

Ттун ссан аьркинну бур ятминнал гъургъу?

Тти ттун къабаяйссар ми шатрал чIурду –

Я дащуй ишаврил, я цIардал гургу.

 

Муксса куртIссара ттул дакIниву ина,

Цайми буруккинну къабара тти на.

 

 

№ 113

 

ВичIату лавгун махъ, ттул я бур нярав;

ЧIалан буржлувмургу дачIи-кьачIину

Му кьини лахълай бур – сайки мурчIину:

ЧIалай кунна дуна, ххал къашай цичIав.

Яргсса тIутIи ххяххай, лелуххи леххай –

Аькьлулул къакьукьай, уруглай уна;

Цал ккарксса суратгу янил къаядай,

Хъинну хIисав ларсун ххал дарчагума;

Зунтту, майдан, хьхьири, ххуймур, оьккимур,

ЦIан хьхьу, чанна кьини, къукъухьхьи, хъатIу –

Вийн кIура даллали дай ккаклакимур.

Ца вил гьайват дакъа чIалай дакъар ттун.

 

Вих рюххаврил ва ттул даччин къадай ня

Янил хьхьичIмур даччан дуллай дур цIана.

 

 

№ 114

 

Ттухь паччахI ура, тIи вил санаэрттал*

Ттул кIулши вакссара дурччу дурссарив?

Юхссагу ина ттухь дирхьу дарсирдал

Ттул янин тIилисин бувну бивкIссарив?

Анжагъ, цал урувгун, ящаву гьар ттун

Камал* дан оьккисса, лап мурдалсса зат,

Диц-куц дакъа нетIри, оь аждагьартту

Малаиксса виха лащан бан гассят.

ХьхьичIмур тIайлар: савав ина дур цIардур.

Янин кIулссар, ттун ссах буссарив иштахI,

Ва бугу-бувчIайссар, ссал кьуру хIадур

Баван аьркинссарив, рязи ан паччахI:

 

Загьру лякъирчагу, бунагь так цинмар –

Га хьхьичI хIачIантIисса ттул янил цилар.

 

№ 115

 

Ттун щялмахъ къаххива, тIутIийни укун:

"Ттул ччаву къахьунссар хъунна ванияр".

Ваксса ччаврил ччучлай нава ухьувкун,

МарцI увккун ччуччинсса ттун ча кIулссияр?

ЧIумуллив ликкан бай азарва апатI:

Лияй паччахIтурал хъарду, пурманну*,

Исвагьишивугу хьуну лякъай къарт,

Къуркъа дай кьянкьасса кьастру заманнул.

Ваксса гьарзат дуна чIумул зулмулу

Вакссава кIихIулла хъанай дуна ня,

Циван иявав на тIий дакI дарцIуну:

"Ина танияргу ххирара цIана?"

 

Ччаву чIиви оьрчIри – шайссарив, лажин,

Га хъунна ххишала къахьунтIиссар чин?

 

 

№ 116

 

Къачча ттун, къаданна гьич на дайшишру,

КIива мурадирал  кьутIи  дуллайни.

Ччаву му ччавурив, буний ташвишру*,

Гьарица къушличIа мина дихьлайни?

Ччаву му маякри, чявхъа гужнугу,

Бивщу марч цIакьнугу, ттарцIну бацIайсса;

ЦIукури, цил мяъна кьюлтIсса дунугу,

Бявкьусса жамилун ххуллу аьч байсса.

Ччаву ЧIумул ссихьу дакъар хIазрансса,

Цил чIаврду ва мурччив меж ритларчагу;

Хъуннар дан къашайссар гьантта-ссятраща

Ччаву, гьаттал ккурккайн цув диянцIагу.

 

На, аьйкьлай ухьурча, хатI къачивчуссар,

Инсантурал, тIурча, ччаву къадурссар.

 

 

№ 117

 

ХIалал ити, лажин, бурж къалавхъун тIий,

Санбакъул бувну тIий на вил хъинбала,

Жува хIала хьун був дянивсса кьутIи

Хьун дитлай ивкIун тIий хъамаритала;

ХIала изавай тIий кIулакъанащал,

Ина заллусса чIун нахIакь гьан дуллай,

Гайз буллай ивкIун тIий чил жамирдащал

Ят билаятирттайн, вия арх уцлай.

ТIулдакъун къадагъа дан шайссар вища,

Аьдлу-диван вихьри, бува таммихI ттун,

Ишан ласун янил хьхьичIух на иша,

Анжагъ мабитара ттуйн ккулла сситтул.

 

МукIрура, ххал дуллай ивкIра вил ссавур,

МарцIсса дурив ккаккан ттухрасса ччаву.

 

№ 118

 

ИштахI багьаншиврул дукра ххуй дару,

Гужлан буллай кьурчIи иссиявтрал загъ;

Загьру кунма, кьурчIи дарув букару,

Заэв буклаки чурх буван цIуллу-сагъ.

Навагура ччаврил увччихху аврил

Буллай ивкIсса кайпру, люти гьунарду,

ЦIуллу-сагъшиврия чунчу учаврил

Чурх хьхьара буккан бан буллай ччамарду.

Дакъа азарданул илгьан* бутан ччи

Политикалий на дуллали ччаврил,

Дарув чIяву хьусса лякьлул цIуцIаврил

Куна, кьасттан авай ливчIссара ччуччин.

 

Утти ттун исватну кIул хьунни, дарув –

Ччаврил азарданул увгьунан загьрур.

 

 

№ 119

 

На Сиренал (1) мукьал ххув увкунавав,

Я дакIнийн щунавав дужжагьирал ссихI?

Умуд нигьайн буккай, умудрайнгу нигь,

Каши ккашийн дуккай на ссал увнавав?

Чув жард* увкунавав ттул апатIсса дакI

Балаллухун дагьан га неъматрава?

СсацIух ахIмакь бувккун биявав ттул бакI

Вай яру личин бан кIай оьнтIуллава?

Агь, оьшивурттацIа ляхъай хъинбалай!

Ххуйшиву дардирдал хъиннура ххуй дай

Ва ччурччусса ччаврил заэвсса кIалай

Ялунгу гужлансса ламарайн дуккай.

 

Ттущагу бувккуна думур зия дан,

Тти балардал дунни ттул хъус зияда*.

 

 

№ 120

 

Так ттуйра аьйнуссар тти вил тарсшиву.

Ттул къюкI дакъахьурча чарвит* я чаннан,

Гьаз дан къабюхъавай тахсирдал гьиву,

Вил хьхьичI на аьркинна лавхIуну икIан.

Вин кьуртIурив ттул тIул, вилмур кунна ттун?

Туну бувчIуссар тти вин дужжагь цирив.

Ттунгу, ина мура тIул дуруна, тIун,

Иттахбищу буллай, мяъна дуссарив?

Агь, га хьхьунил барча ттул дакIнийн багьан,

Цуксса дюрххуссарив ттун вил тIул цакьни,

Тани ина куна, тавбалул* малхIан

Бишиявхха на гассят вил дакIний.

 

Гьарзат хIалал битав, инагу бити –

Жулла хIакъи-хIисав дуркIссар цалийн тти.

 

№ 121

 

Кьадарссар тIийнияр кьадарну хъинни,

Оьсса чил мазурдил бухьттан бухIаяр.

Лазатрив чил бувсъсса лазат, лажинни,

Къабивхьурча винма гания асар.

Цукунни ттун хъинмур цал оьккир чайсса?

Цукунни аьшарий* яру бунаща

Ягу ттуярвагу лив ясуснаща

Ттул кIирисса оьттуй бювкьу бан шайсса?

Юх, на нара, гайннал ттулми бунагьру

АрхIал булларчагу цаламиннущал,

Ттул ххуйми тIуллая бува-кьабагьну:

На тIайлассарача, гай цивппа щулссар.

 

Ва аьмсса зидлил* чул бувгьуссаксса цал,

Халкь оьссар, оьшивур гьарнавусса зал.

 

 

№ 122

 

Таптар бат хьунугу, ина буллусса,

За хъама къабитан дуссархха ттул ня!

Щин аьркинссар чIапIив, щекьирал дурсса,

ДакIнил улттуй гьарза абадлий буна?

Абадлий  къахьуннав, ва ттул нярачIа

Дуссаксса вив цичIав бугьансса тIакьат*,

Гьарзат ккухIай гьаттал нава оькьанцIа,

Сагъну ябантIиссар на виясса хатI.

Щекьирал яданссар, увкуну, ччаву,

АцIан бюхъайссарив дурну вихшала?

Мунийн бувну, нагу, нава ябаву

Ттунма вия кIулмур хъинни, тIиссара.

 

Вил сипат ядуван цир ттун аьркинсса? –

Мудангурахха ттун ина дакIнийсса.

 

 

№ 123

 

Пахру мабара, ЧIун, мютIи ав тIий на.

Ина тти бав тIимур хьхьичIва був къалар;

Хъисгу къацIуссар вил ларх-лирк – ми ина,

ЧIан ялун дурну, дух цIудурсса яннар.

Оьрму кутIар. Ина дириян дурмур

Духнугу ласару жу лап ххарину,

Аьвзал заманнайва гьарцаннан кIулмур

Жухьвалу бувсмунин буру ккаллину.

Тарихирттал сияхI*, ина инара,

Вил лавгмур, нанимур – цир миннул багьа?

Вилла лахъишиврий бусласиссара

Хъап-шаплий щаллу був щялусса  магьа.

 

Нарив тIайламунийн ура даиман –

ЧIиникI (1) вихь бунугу – дирхьуну иман.

 

№ 124

 

Ттул ччаву аршилул оьрчI диркIссания,

Кьадарданул зуна бувну лявхъусса,

ЧIумул хIуcудшиврул* му дутанссия

Я цIинцIавун, ягу тIутIавун ххуйсса.

Ттул ччаву хатIалий дакъар лярхъумур

Хъяхъи къудуршиврул ябацIу* бухIлан,

Я мукссара хъихъи къаларсъссар, ЧIумул

Лагъну диркI къащилул рищайхту, дагьлан.

Зий, ссятрах хIакь ласай зуна куннасса

Мугъаятшиврия бакъассар цин хIучI.

ЛичIлулшивур ччаву цурда хъуннасса,

Му дакъар чявхълуя лякIай бургъил оьрчI.

 

ЛитIурча – чирисса,  личIарча – гьакьсса

ЧIумул ахIмакьталли ттул бардулт хIакьсса.

 

 

№ 125

 

Ттухьхьунгу дулурча изму-ихтияр,

ПаччахIнал ялун ххют дугьлай занансса,

Ягу – хIуранугу эялунияр –

Абадлугърал гьану бизлай уккансса?

Вар, ттинин дунъяллий къаккавкссарив ттун,

Анжагъ нацIушиву ччай, хъирив багьну,

Укунмасса тIинмур цан хъамабивтун

ДумуницIа хьусса ливну лавг агьлу?

Юх, дакIниву кIану бува ттун лагъ хьун.

Ттул кьурван – мискинсса, амма уздансса,

Цивух цив аскими хIала бакъасса –

Кьамул ба, чин дула ихтияр ттухьхьун.

 

Лив хъявринбувуй! Тти бат хьу ттул хьхьичIа,

Ттуй къабюхъантIиссар рукI дишин вища!

 

 

№ 126(1)

 

Я ччаврил хъихъий, дур цIана вил канихь

ЧIумул сипатру – ссят, чIиникI, дагьани.

Ссят  дурккун, инава хъанайни жагьил,

Вил кьуллугъчиталлив хъанай бур агьил.

Бика-тIабиаьтрал, гьарца зат гъагъул,

Ина аглан уллай, утларча махъун,

Савав так му цуппа бялахълахъавур,

Цила урми-увин вий ккаккан давур.

Аммарив лавмартссар, ява, вил бика,

Хъинну мугъаятну аьркинссар икIан.

 

ЧIун дурккун, дуркIукун ссят, хIакъи-хIисав

Виятугури цил дантIиссар тIалав.

 

 

 

№ 127

 

ХьхьичIва лухIишиврийн ххуйшиву кусса,

Ххуйсса цIа дизлайсса къабайва гъалгъа.

Тти лухIишиврулгу ирс* дуна ххуйсса,

Ххуйшиврий дуллай бур кьюкьинсса ттангъа.

Утти жура дурми рангру дурккунни,

Аслими рангру дур бухIлай ябацIу*,

ХIакьсса ххуйшиврулгу цIа къалирчIунни,

Ми дацIанссарагу къалякъай мурцIу.

Ттул аьзизмуниллив лухIисса къягъул

Хъаттирдаяр лухIир чIара, лухIир я.

Цув чIалай бур хIакьсса ххуйшиврий къия

Дурманах дургьусса кунма цил дягъу.

 

Амма ва дягъурив ций хъинну дакьай,

Ххуйшиву ванил, тIий, цинявгу бикIай.

 

 

№ 128

 

Я ттул макьан, ина цимилли макьан,

КIунттихь тIама аьтIи дуллай, руцайсса,

ДакI мяшшиврул уллай на кIяла кьакьан

Муксса даркьу синттайх кIисри битайсса!

Навагу угьара гуж бакъа сситтул,

Дичай къащилулгу ттул мурччив ятIул,

Асар бакъа тIама, нач дакъа синтту

Вил кIиссурттал лякьрайн диркIувкун ппай тIун.

Ттул мурччан ччанссия ми синттан кIанай

Цайхва вил кIиссурттал баншиврул сайрду,

Миннул бай гъедигу так цайва буллай,

ДиркIусса тIаннухлу цала тIун ппайрду.

 

ДикIийча кIиссурттал заллуну синтту,

Дула, нагу ппай тIун, вилла мурччив ттун.

 

 

№ 129

 

Нач лирчIун чулданий, рухI пасат давур

Зуна ишираву. Зуналув дусса

Тарапри* вахIшисса, ссир, махъ лиявур,

ИвчIавур оьхIалсса, бухьтанни оьсса;

ТIааьн ласуншиврул хъирив агьавай,

ТIааьн ласавривун дакIоьзлазавур;

Дириллугъ дугьан ччай, хъап тIун икIавай,

Дириллугъ дугьайхту авлия шавур.

Хъирив шайма – ахIмакь, му байма – ахIмакь,

АхIмакь – му ччай ивкIма, ччима, ччан тIима;

Буллалийни – лаззат, "гьуя!.." – бувну махъ,

ХьхьичI – умуд, цил махърив дакъар макIгума.

 

Му кIулну бунугу, ччай акъар инсан

Дужжагьравун утай алжан кьабитан.

 

№ 130

 

Ганил ярунниву дакъар бургъил нур;

Дакъар жанжалуяр* ятIулсса мурччив;

МарцI марххалттанияр чурхгу цIансса бур;

ЛухIи кIуну хханссар хIаллурдал чурчив;

Цив ранг Шамуллалсса (1) ххуй хъункIултIутIал

КIяла-ятIулшиву дакъар цил чIаврдай;

Ганил чурххирацIа ришлаши кьункьал

Кьанкьру ххуй аьтрирду дакIнийн къадичай;

Макьаннал чIунияр ххуйссар цил чIу, тIун

Къахьурчагу, тIааьн бизай ттул вичIан;

ХIуруэнтрал бущи къаккавкнугу ттун,

Учин хьунссар – ганил бизайссар щяв ччан.

 

Амма вай мукъурттил къалпсса, оьрчIисса

ЧIюлу бувминнуяр ххуйссар ттул ччисса.

 

 

№ 131

 

Ина бивкIун бура оьсса зулмукар –

БакIрал ххуйшиврулла муксса къудурсса.

ЧIалачIиссаксса вин кIулну бунуккар,

Ттул ляълу-жавагьир инава бусса.

Мяйжанссар, вия ттухь учай чIявучил:

"Ссал ххуйсса бур ччаврил ччучлан мукссава?"

Къабулланна бястлий гьарцаннан бувчIин,

Щак бакъа унугу ттувува нава.

Азарда аьзият дур ттул дакIниву

Хъа бан, барашин дан ччисса вин ччиний,

ЛухIипурщи рирщу му вил ххуйшиву

Яла чаннамурди, тIий, дунияллий.

 

Мунил дакъар дуллай вил лажин лухIи,

Вий бухьттан бихьлай дур вил тIуллу, духIин.

 

 

№ 132

 

Вил яру ттун ххирар. Мирив ларххун бур,

Зумаукул кунна, дягъу лухIисса.

Вил дакIнил бавай тIий ттуй ва зулму-зур,

Хханссар цIимилий ттух буруглагисса.

Я кIюрххил ххяххабаргъ баргъбуккаваллил

Гъав ларг чIаврай муксса пар тIий къабикIай,

Ягу бувцIу цIуку баргълагаваллил

Ссавний маркIачIанмай муксса къабакьай,

Вил сиппатрай кунма кIива лухIи я.

Агъ, мукссара дягъу дакьлай дуну махъ,

ЦIимиллийсса дакIгу лухIи лаххия

Лахлахи да. Нагу учинна ва махъ:

 

ЛухIишиву цурда хIакьсса ххуйшивур,

ВичIа дакъамунин цIа оьккишивур.

 

№ 133

 

Ттул дакI угь тIи дурмур дакIнийн нааьна!

Дуснангу, ттунгу цил дунни цIунцIия,

Лагъ увунни дусгу тти, нава куна.

Къагьаяв ца ттуйва баву ва къия?

Цал вил оьсса янил нава авцунна

Ттухава, хъиривгу унна дуснацIа.

ДуснацIа, ттуцIава, вицIа ттуцIуна –

Ва хIалданий хьунна на шамуннацIа.

Ттул дакI дуснакь вила хъазамрав дача,

Заминдалун* дула ттул дусналмур дакI:

Му ядан на ттула къарал битарча,

БухIан бигьа хьунссар вил оьсса дуснакь.

 

НахIакьсса лергъ! Нава дуснакь увну махъ,

Ттувура думургу дурссархха дуснакь.

 

 

№ 134

 

Гьаннайсса, му вилли, утти мукIрура,

Навагу залукIран* ливчIунна вичIа.

Анжагъ ца тирхханну тти дуну ура:

На акъаний вичIа му бюхъай личIан.

Тархъан хьун ччай бакъар я вин, я мунан,

Инагу цIалхъанна, мугу ур хъинма –

ВичIава ацIансса пикри цан хьуна,

ВичIан мугьисуну гьан увну уна.

Хайрбулухь хъус ма чай пайдачий*, ина

Ласунссар му – вилла ххуйшиврул гилав*.

Му, ттущал оьбикIлай, итанссар вина,

Ттул буржгу – мунахун бахчинсса савав.

 

Вихь буру кIиягу – ттул бурж лахъанна,

ТIий, му уна, нагу хъис къатархъанна.

 

 

№ 135

 

Ци мурад  нясивмур ина бунугу,

Ттун цIагу Мурадри – дакIний билути;

Ци хъунмасса мурад вин буллунугу,

Ттул къарцинсса* мурад ялун булути.

Муксса биялалул заллу бурахха,

Ттул мурад бакьинсса мурцIу бакъарив?

Лажинни, цайминнал мурадирттаха

Мукссава лайкьбакъу ттулмур бизайрив?

Циксса чIярунугу щин някI хьхьириву,

Гъараща бюхъайхха ми зияда* дан,

КIулли мурадирттал дакI буллугъшиву,

Ттулмургу ххибача – дува авадан.

 

Мабара оьбала, итлай на ивчIан,

Цамур мурад бакъар, так хьурча вин ччан.

 

№ 136

 

На ккавкний ссибизуй, му вилла мурчIи

РухIирахь на, Вилли, Мурадри, уча.

МуничIа буссарча мурадран мурцIу,

Му ттул ччаврин булун аьркинссар, бувчIа.

Ттул ччаврил мурадру цабувну циняв,

Вил эшкьилул хазна буцIин бантIиссар.

Хъунисса давурттив дуллайни хIисав,

Цурдалур ссанчIав ккалли къабайссар.

На личIигу увну, ляличIи ангу,

Чивух хIала ангу – му вил иш бурча,

Гьар ттун, ккучундалув къачIаларчагу,

Так вилла оьрмулув вин ккалли хьурча.

 

Ттул цIа ччан дикIан да, ччаву лярхъукун,

Нара ччан хьума – цIа Мурад духьукун.

 

 

№ 137

 

Ччавуй, мурчIи ахIмакь, ттун ци бав ина,

ЧIалай акъарахха янил хьхьичIмургу?

КIулнугу унува ххуймур, цил мина,

Ххуйссар тIий лякъара лап лащинмургу.

Вил къаехърал* къушгу, цил гьачагу так

Лютитал бу кIанай бувайния махъ,

На ттула хIукмулийн учин уллай щак,

Цанни назру* буллан ттух, рутлай къармах?

Ласун къашай къала цан ххай иявав

Муксса аьварахъсса*, ябивхьу азвар*?

Юхсса ттул яруннин ччан бивкIунавав

Учин, вил лухIисса лажин кIялассар?

 

ДакIнин ва яруннин, къалп бувсса кунма,

ТIайламур янгъилну* чIалай бур цIана.

 

 

№ 138

 

Ччиссаннул, хъа бувну, цув марцIссара, тIар,

Навагу вих шара хъардайн щялусса.

Ганин ххай бухьунссар на ца байнавар*,

Аьмалбакъу, жагьил, за къалавхьхьусса.

На агьил ушиву ганин кIулшиву,

Ттун кIулли. КIулнугу, на ганил кумур

ТIайла буллай ура, дуллай оьшиву,

ХIакьмур ккучу буллай, цIакь бан щялумур.

Цан бакIрайн къаласай ганил му щялмахъ?

Цан мукIру къашара, агьилла, куну?

Щялу вихшалдарайн аьдат хьуну махъ,

Ччаврингу ччай бакъар гьич хъуннар хьуну.

 

Кунная кув цIардай ва лажин ляхълай,

Оьрму бутлай буру жува щялмахърай.

 

№ 139

 

Агь, аьйб лихха тIунгу шайсса цукунни,

Ттул дакIний бувну махъ миксса зулмурду?

Щаву, янил дакъа, мазралгу дунни.

Гуж буна циванни буллан макрурду?

Цаманах рюрххуну вил дакI духьурча,

Яру лакъабитлай, лажин, бусияр,

ХIурни дакъа чурххайх тур рирщуну чча,

Вил хIиллардал дуллу цIуцIавунияр.

Ттул ччиссаннун кIулли – цуппар ттул душман:

Мушакъат ан гьассар цув цал бургаву.

Яру лабитлайссар цил на ххасал ан,

РахIму буллалиссар, ттуй къахьун щаву.

 

Къааьркинни. Бита ттуйх янил тия*,

Мурахас ува на аькьувалия.

 

 

№ 140

 

Ци оьбикIарчагу, ца аькьлу бува –

МукIру мабулларда къурхъ дагь маз гуржрай;

ХьхьичI дишин маара ттулла аькьува,

Дардираща ласлай махъру буржирай.

Ца пикри цамургу бур бусансса ттул –

На къаччай унугу, ттухь уча "ччиссай":

ИвкIлакIинахь, ина ивкIлай ура, тIун

КъабикIайхха, хъинна хъанайсса, учай.

Агар ккухIлагьаврил на ва буруккин

Авлия хьуну, вий бихьларча бухьттан,

Авлия дуниял шярал бурушин,

Бакъурду бачIлан дур хIадурну мудан.

 

Мукунсса хIалатрайн къабагьан жува,

На къаччай унугу, ччи мишан дува.

 

 

№ 141

 

Заннайн, ттул яруннил ца азарда тIал,

Ччаву дан къалайкьсса, лякъинссия вий.

ДакIниллив, кIайннущал къарязира, тIар,

Ккарккун къаччимуних ччучлай дуну тIий.

Цакуну бавний вил чIу ттулла вичIан,

Ца цIусса шадшиву къадияй ялун.

КIункIу тIи къаара ляличIи вичIан

Я ккашил, я кьункьал, ягу тIиндалул.

Вай ххювагу асар буна цахьуну,

Ва ттул авдалсса дакI лур хъанай дакъар.

Вил ухьттан дакIниха, ларай дарцIуну,

Къуллугъ буллай дур ва – вил лагъ, вил нукар.

 

Ва баллалув хайргу на ляхълай ура:

Ина ттул гьакьгура, ттун таммихIгура.

 

№ 142

 

Ччаву ттул бунагьри, инарив сситтул

ВибуцIара, барча ччаврил ихтилат,

Ттул тIуллачIа диша гьарца вилла тIул

КъалякъинтIиссар вин ттуй аьйб дансса зат.

Лярхънугу, дуссарив щялусса ччаврил

Мурдал дур вил мурччахь муксса ихтияр?

Чил шаний къажанжу ххяп дуллалаврил

Мугьру цай ятIулли ттул мурччивнияр.

Ттул яру вихнияр, чих буна вил я,

Цукунни на вияр бунагькар хьума?

Вилгу цIимилийсса дакI диркIccания

Вий цIими банмагу хьунссия. Амма

 

Винма бакъа рахIму ина чIа тIурча,

ЛичIан бюхъайссара махIрумна, бувчIа.

 

 

№ 143

 

Бургу! Тана хъуслил кьадру бу щарсса,

Хъирив аьтIи оьрчIгу тийнмай бивхьуну,

Хъап-шаплий дарихсса* ва анаварсса,

Ххивну лавг аьнакIи бугьан кьаст хьуну;

Ганил пикрибакъул дурсса оьрчI, тIурча,

Леххаву тIий, хъап тIий ниттицIун лачIун.

Хъис къулагъас дуллай дакъар га оьрчIах –

Ганалсса бансса чIун дакъар цил лирчIун.

ВичIатува ливхънал хъирив инагу

Лечлай, на – вила оьрчI – кьаивтуннача,

Вила мурадирайн бивукунвагу,

Нинушиву дува, уммайгу бача.

 

Мурад буливуй вин, тIий, дуаь данна –

Яржа биянхьуви паракьат ан на.

 

 

№ 144

 

КIира ччаву, кIира рухI дур ттул оьттув –

Ца къума увансса, ца шадлугърансса,

Ца хъинма малаик – марцI чаннасса чув,

Гамур оьсса щарсса, дакI-аьмал цIансса.

Иблисмунил кьаст дур на тамахIкар ан,

Ттул хъин малаикгу хъяврин ивхьуну,

Ялаутан, ччуччин дужжагьрал цIарал,

Цал марцIсса ххуйшиву гъулутин дурну.

Щак бур – дакI дарцIуну тIун къахьурчагу –

Иблислуйн малаик укканссар, тIисса.

Гьалмахтал хьуну бур тти гай кIиягу,

Дужжагьирал цIарал цачIу ччуччинсса.

 

Хъинмунийн умудрай ура на гьаксса,

Хъин малаик щала ччукъавччуссаксса.

 

№ 145

 

Аьзизмунил зумату

Бавукун махъру, укун

ТIисса: "Ккавккун къачча ттун," –

Ццах кура. Му ккавккукун,

ЦIими цин хьухьунссия,

Гассят га кьабагьунни,

Ттинин гъалгъа ччаврия

Байсса маз кIукIлу хьунни.

"Ккавккун къачча," – тIий буна,

Лажиндарава ганил,

Ссавния Иблис кунма,

Хьхьу чаннал дунни ххинил:

 

"Къачча" бунни "къа"-луцIа,

Зумух къаларсун ттул цIа.

 

 

№ 146

 

ДакI дур бунагьирттал – аьрщарал  (1) – вирдакI,

Аьсийсса* гужругу хьхьичI бацIан бувсса.

Циванни вивату аьллай дуна дакI,

Мукун чIюлу буллан чIиртту кьатIувсса (2)?

Ссан аьркинссар буллан лая къатIлухгу

Му чIирисса чIумух багьа хъунмасса?

Цанни муксса тимар* буллан му чурхгу,

Гьаттаву кьакIилул бувкуну гьансса?

ДакI, ина ттуршама хъанахъу чачун,

Ялун мискиннугу, дакI да авадан,

Абадлугърайн хъит тIий, кьянатссарча чIун –

Му харж мадаванна ина нахIакьдан.

 

БивкIулул букиву – чурх бити бивчIан,

Вил рухI бивкIу бакъа ялари личIан.

 

 

№ 147

 

ЦIуцIаву дур ччаву, хъин дан къашайсса,

Ялув авцIуссаксса, оьдикIлакIисса,

Дакъакьай дукралух иштахI бутлайсса,

Цинма заралмунийн кIункIу тIутIисса.

Ца хIакин уссия ва азаруннил,

Ургъил байсса – мугу ттулла кIулшия –

Чивчу дарув къабай, куну, лавгунни,

Нагу кьаивтунна бухIлай ва къия.

Ттун – ца чаран бакъа ливчI къашайшалан –

Къалякъай хIакинтал, бакъар даруртту;

Аькьлу-кIулшилийнгу дакъар вихшала,

БакIравун къансавсса* буххай щугълурду.

 

Вар, ина чани ххай, лявкъунна цIан хьхьу,

ЛуxIи бакъахьунссар вияр дужжагьгу.

 

№ 148

 

БакIрав яру ччаврил ца аьжаив бай:

Цала хьхьичI думурдив мяйжан къашайсса,

Юхссагу яруннин тIайлану чIалай,

Няраллив мукссава къалпну* кьукьлайсса?

Вар, муксса ххуйхьурча янин аьзизмур,

Цан мукIру къашайссар циняв лагмами?

Ягу ххира хьусса янин ххуй дирзмур

Къалпхьурча, тIайлархха цив "юх" тIутIими?

Бюхъайссарив, лажин, ччаврил янища,

Мукьал буцIлай буна, хIакьмур личIи бан?

Карамат хьунссар му: гъели бургъища,

Ссав аьчух къадурккун, къашайхха битан.

 

Агь, чIявукIул ччиссай! Ина ттул яру

Мукьаву кIучI бара, кьюлтI бан бунагьру.

 

 

№ 149

 

Цукун шай, инава къаххирара ттун,

Учин, вил чилбугьу мудан на уна?

Вил буруккин къабай, цукун шайссар тIун,

Вихлу уна, жула рагьарчагума?

Ина къаччиная дус увнурив на?

Ххира-ххуй уллайрив вин къаххирама?

Нава вил сситтухьхьун уний иривну,

Ттуйнма къаласайрив, тахсир вий буна?

Ци аски тIулуя пахру буври на,

Мукссава байбизан ттуйн такаппурну*?

Вил бунагьрайнгума – так гьим да ина! –

Уссара на иман дишин xIадурну.

 

Вил сситтува ца за бювхъунни бувчIин:

Вин ххалшайма ччай ур, на ура мурчIу.

 

 

№ 150

 

Агь, ча лякъаракьай гуж, кьянкьашиву

Ттуй каялув дуллан лайкь бакъа ина,

Ттул иттаву дихьлай ва шилтагъшиву*;

"Ххуй къадай, – тIутIи ан, – ярг чаннал кьини?"

Муксса тIул-тIабиаьт вил аскинугу,

Хъин чулий ккаккан дан бюхъай вища му,

Ххаллилсса ххан дикIай вил оькки тIулгу:

Мукунсса цIакь бур вил занакьулулув.

ЩицIа лахьхьав бутан эшкьилул гъира?

Чув лахьхьав къаччимур чча тIутIи уллан?

Гьарнан дакIоьзанну хьун увну ххира,

Циванни тти вилгу ттуя дакI оьзлан?

 

Вихва рюххан увкун, лайкьбакъуй, ина,

Вилла ччаврин нагу лайкь ан аьркина.

 

№ 151

 

КIулши цирив кIул дан чIарассар ччаву.

КIулши ччаврил оьрчIри, цур му къакIулма?

Миннатри ттуй тахсир къабуллалаву,

Ттул аьзизсса щялкъуй, вийра аьйб дуна.

На хаин хьухьурча, ина хьун унна.

Хаинсса чурххахь дур алвагьсса рухI тIий:

"Ччаврил иширттаву ина ххув хьунна,

АькьлулуцIа хьунни базурдугу тти".

Амма рухI чантI учай, бавукун вил цIа;

Агарда багьарча вил цIаний дирчIан,

Лагъ кунна, хIадурну вил ларай дацIан,

Зава* ласун кунна, ва лечай вичIан.

 

Ччаврил бацIай, багьай – мугу кIулну на

Дуруччайссар кIулши, намус мукунма.

 

 

№ 152

 

Вин кIулли ччаврил хъа на лиян бувсса,

Инарив лирунни кIирагу кьутIи:

Ца, ласкъатта кьюкьин къабанна, кусса,

Лиян дунни ина ччаврилмургу тти.

Дахьра кIийла дурну дур ина даччин.

Цанни ттун гьасса му заэвсса хIучча,

Иттахбищу буллай, ччучлан вил лажин,

Ца кьуйла мура къел нара дурхьурча?

Цанчирча на ивкIра хъарду буллайна

Вил ччаву марцIшиврий, дакI тIайлашиврий,

МурчIи мишан дуллай, чIалайгу буна –

Вил лухIисса лажин кIяла даншиврул.

 

Укун хъарду буллай, марцI дуллай вил цIа,

Нава лавмарт хьунна, шаврицIун вицIа.

 

 

№ 153

 

Купидон (1), Ччаврил зал, ивкIун ур шанай

Ххютулу. Дианан (2) га лявкъуну ур

Ва эхьхьи* дурну цал ччаврил цIурукIай,

Щаращул щинавун га лиркIуну дур.

Ганил ччаврил цIарал кIири дуваврил

Щаращи бувну бур га щаращул чюх*.

Гьарца кас занай ур утти цIуцIаврил

АьзиятрацIа бан мушакъатсса чурх.

Ххал дан кунна, Ччаврил заннал цIурукIай

Ттул биканал янив дирхьуну дия.

Тти му цIарал ура навагу ччучлай.

Га щиннайн лавгссияв хъин дан цIунцIия.

 

Аммарив хъин къадай щинал ттул азар –

Так га цIу диркI янив цин дарув буссар.

 

№ 154

 

Ккик тIий уна Ччаврил зал мурхьирал лув,

ДакI кIияй цIурукIай дагьну дур тийннай,

Бунагь къабан хъа був изажахъан* му

Ккавкун ур, арх бакъа буна бялахълай.

Хъап куну, ларсун дур загьид* душнил цIу,

КIири дичин дайсса къюкIал дасттарду.

Ва хIаллай чIявусса гъели гъирарду

Бутай зал увну ур ярагъунницIа.

Щаращувун щувкун, инсантал ччаврил

Ччуччин бай цIарая хьуссар муданна

КIирисса щин, хайрсса ччимур цIуцIаврин.

Нагу лавгра хъин хьун, тти тасттикь банна –

 

Эшкьилул цIарал щин гъели дайшиву,

Ччавумур му щинай къадякъайшиву.